Sead Zimeri
Filozof
Shtypja nuk është kurrë një fenomen i izoluar. Ajo nuk shfaqet vetëm në një institucion dhe nuk mund të kufizohet brenda një sfere të vetme të jetës. Nëse një fëmijë shtypet brenda familjes, kjo nuk ndodh sepse familja në vetvete është shtypëse, por sepse shoqëria është ndërtuar në atë mënyrë që e imponon këtë shtypje. Një shoqëri thellësisht hierarkike nuk do të tolerojë familje egalitare. Një shoqëri që lulëzon mbi bindjen dhe disiplinën nuk do të pranojë familje anarkike. Përkundrazi, familja shndërrohet në një mekanizëm që siguron konformitetin, duke prodhuar individë që përshtaten pa probleme në rendin më të gjerë shoqëror.
Kjo do të thotë se agjenti i vërtetë i shtypjes nuk është thjesht prindi, mësuesi apo punëdhënësi—është vetë shoqëria dhe, në një farë mënyre, të gjithë ne. Prindërit, për shembull, nuk vendosin të shtypin fëmijët e tyre nga ligësia. Ata i disiplinojnë, u mësojnë normat shoqërore dhe shpesh përdorin turpin, ndjenjën e fajit apo edhe forma të tjera të detyrimit sepse e dinë—qoftë në mënyrë të ndërgjegjshme apo të pavetëdijshme—se nëse nuk e bëjnë, do të ketë pasoja. Një fëmijë që nuk përshtatet mund të përballet me përjashtim shoqëror, tallje apo edhe dështim ekonomik. Një prind që refuzon të imponojë këto norma rrezikon të fajësohet për “dështimet” e fëmijës së tij. Në emër të dashurisë dhe mbrojtjes, prindërit shpesh shndërrohen në policë të sjelljes së fëmijëve të tyre, duke i bërë ata “të përshtatshëm”—një eufemizëm për të bindur.
Këtu nuk ka asgjë irracionale apo domosdoshmërisht të keqe. Përkundrazi, kjo është ajo që e bën shtypjen kaq të rrezikshme: ajo justifikohet si e domosdoshme për stabilitetin, suksesin dhe madje edhe lumturinë. Por në realitet, ajo që ne e pranojmë si “të domosdoshme” është shpesh thjesht një shtypje e normalizuar dhe e bërë e padukshme.
Shtypja strukturore dhe iluzioni i domosdoshmërisë
Kjo është ajo që quajmë shtypje strukturore. Nuk është thjesht çështje e disa individëve të fuqishëm që shtypin të dobëtit. Është një rrjet strukturash ekonomike, kulturore dhe normative që diktojnë mënyrën se si jetojmë, të justifikuara nga narrativa që i paraqesin ato si natyrore dhe të pashmangshme. Konformiteti, në vetvete, nuk është domosdoshmërisht shtypës—çdo shoqëri ka nevojë për disa norma të përbashkëta për të funksionuar. Problemi lind kur shoqëritë kërkojnë më shumë sesa është e nevojshme, duke imponuar role të ngurta që i shërbejnë interesave të disa grupeve, ndërsa kufizojnë lirinë e shumë të tjerëve.
Historia na jep shumë dëshmi për këtë. Për shekuj me radhë, gratë ishin të kufizuara në sferën shtëpiake me argumentin se prania e tyre në jetën publike do të destabilizonte shoqërinë. Sot, gratë janë plotësisht të integruara në jetën publike dhe profesionale, dhe shoqëria jo vetëm që nuk është shembur, por ka lulëzuar. Kjo tregon se norma fillestare jo vetëm që ishte e rreme, por edhe thellësisht shtypëse. Sa norma të tjera, ende të pranishme sot, do të zbulohen në të ardhmen si po aq të panevojshme dhe të padrejta?
Kush mund ta thyejë ciklin?
Nëse shtypja është ndërtuar brenda strukturës së shoqërisë, kush mund ta çmontojë atë? Përgjigja nuk është e thjeshtë, sepse ata që përfitojnë nga strukturat shtypëse kanë shumë pak arsye për t’i ndryshuar ato. Por nëse duam të luftojmë shtypjen në mënyrë efektive, duhet të bëjmë më shumë sesa thjesht të fajësojmë individë të veçantë—duhet të kritikojmë normat shoqërore që e mbajnë në këmbë vetë shtypjen. Kjo kërkon dy gjëra: filozofi kritike, e cila shqyrton justifikimet e këtyre normave, dhe veprim politik, i cili mobilizon njerëzit për t’i sfiduar ato.
Kjo nuk është një detyrë e lehtë. Shumë njerëz nuk do t’i shohin këto norma si shtypëse, veçanërisht ata që përfitojnë prej tyre. Disa do t’i rezistojnë ndryshimit, nga frika se statusi ose siguria e tyre varen nga ruajtja e status quo-së. Por historia tregon se ndryshimi është i mundur. Struktura shtypëse zgjasin vetëm për aq kohë sa njerëzit besojnë në domosdoshmërinë e tyre. Sapo të ekspozohen si konstrukte shoqërore—zgjedhje dhe jo domosdoshmëri—ato fillojnë të shemben.
Sfida e vetë-kritikës
Një nga pengesat më të mëdha për ndryshimin e vërtetë është tundimi për të vendosur fajin mbi një fajtor të vetëm, ndërsa e shfajësojmë veten. Është e lehtë të fajësosh “prindërit e këqij”, “mësuesit e këqij” apo “politikanët e këqij”. Por shtypja nuk është produkt i disa individëve të izoluar; është një strukturë kolektive e mbështetur nga norma shoqërore që ne të gjithë, në një mënyrë apo një tjetër, e riprodhojmë. Kjo nuk do të thotë se të gjithë janë njësoj të shtypur apo njësoj përgjegjës për shtypjen—është e qartë se disa vuajnë shumë më tepër se të tjerët. Por do të thotë se për aq kohë sa marrim pjesë në mbështetjen e normave shtypëse, jemi bashkëfajtorë në nënshtrimin tonë.
Për të sfiduar shtypjen, atëherë, nuk mjafton vetëm të rezistojmë ndaj forcave të jashtme; duhet të angazhohemi në një vetë-kritikë të thellë. Duhet të pyesim veten: Si kontribuoj unë në riprodhimin e këtyre normave? Si i forcojnë zgjedhjet, frikërat dhe pritshmëritë e mia shoqërore strukturat që më kufizojnë? Ky nuk është një proces i lehtë apo i rehatshëm. Por është e vetmja mënyrë për të hequr vellon e shtypjes dhe për të filluar çmontimin e sistemeve që formësojnë jetët tona.
Lufta për liri nuk është thjesht një betejë kundër shtypësve të jashtëm. Është një betejë për të kuptuar se si shtypja vepron përmes nesh, në zgjedhjet tona të përditshme, vlerat tona dhe ndërveprimet tona. Emancipimi i vërtetë fillon jo vetëm me kritikën e të tjerëve, por me guximin për të sfiduar normat që kemi pranuar për një kohë të gjatë si të padiskutueshme.
*Shkrimi është shkruar në veçanti për Nistori.com. Të drejtat e botimit i kanë vetëm Nistori dhe autori. Qëndrimet e autorëve jo me domosdoshmëri pajtojnë me politikën redaktuese të portalit.
