Raporti i Bankës Botërore është i prerë, pa reforma të thella sistematike, standardi evropian do të mbetet vetëm një qëllim i largët. Parashikimet afatgjata kufizohen nga produktiviteti i ulët, shpërndarja joefikase e kapitalit, kërkesa e dobët e jashtme dhe konsumi i nxitur nga inflacioni, thuhet në raport.
“Perspektivat e rritjes së Maqedonisë së Veriut janë të lidhura ngushtë me përshpejtimin e negociatave të pranimit në BE dhe përpjekjet më të forta për reforma për të mbështetur transformimin strukturor të ekonomisë. Progresi në axhendën e reformave të BE-së, duke përfshirë objektivat e tranzicionit të gjelbër, është thelbësor për nxitjen e rritjes së qëndrueshme në afat të mesëm dhe të gjatë”, thekson Massimiliano Paoluçi, Drejtor i Bankës Botërore për Maqedoninë e Veriut dhe Kosovën.
Gjithashtu, rritja e produktivitetit do të jetë çelësi i numrit të viteve që do të na duhen për të arritur mesataren e BE-së në të ardhurat për frymë. Maqedonia e Veriut ka një Prodhim të Brendshëm Bruto për frymë katër herë më të ulët se Bashkimi Evropian – dhe madje edhe me një normë optimiste rritjeje, do të duhen dekada për të arritur standardet evropiane. Ky është një nga mesazhet kryesore të raportit të fundit të Bankës Botërore “Lartësi më të Mëdha – Duke u Rritur drejt të Ardhurave të Larta në Evropë dhe Azinë Qendrore”.
“Nëse marrim parasysh se mesatarja në BE është rreth 36.000 dollarë dhe Maqedonia e Veriut është në 8,.000 deri në 9.000 dollarë, do të nevojitet një rritje katërfish për të kapur ritmin. Nëse rritja është e shpejtë, kjo mund të ndodhë brenda 30-40 vjetësh. Nëse është e ngadaltë, siç ka qenë deri më tani, do të duhen deri në 70 vjet”, paralajmëron Ivailo Izvorski, kryeekonomisti i Bankës Botërore për Evropën dhe Azinë Qendrore.
Për të ngushtuar këtë hendek, vendi duhet të angazhohet seriozisht në tre fusha kryesore dhe atë arsim cilësor dhe aftësi praktike, nxitja e konkurrencës dhe përmirësimi i mjedisit të biznesit, si dhe efikasitet më i madh i energjisë dhe ulje e kostove. Punëdhënësit vlerësojnë se Maqedonia vështirë se mund t’i shpëtojë normave të ulëta të rritjes ekonomike, dhe të gjithë e dinë se duhen rreth dhjetë vjet që të kemi norma rritjeje mbi 5 për qind në mënyrë që të jemi në gjendje t’i afrohemi standardit të Bashkimit Evropian.
Sipas Angel Dimitrov, kryetar i asamblesë së Organizatës së Punëdhënësve të Maqedonisë, për një rritje më të madhe ekonomike duhet të prodhojmë më shumë, pra të rrisim produktivitetin tonë, dhe kjo kërkon reforma të guximshme.
“Ne nuk mund të hapim kompani me vlerë të shtuar më të lartë pa personel të kualifikuar, dhe kjo kërkon reforma rrënjësore në arsim. Ne duhet të zvogëlojmë barrën administrative mbi kompanitë dhe procedurat burokratike në mënyrë që të presim që të hapen kompani të reja. Ne nuk e bëjmë sundimin e ligjit dhe respektimin e ligjeve për hir të transparencës, por për hir të vetes. Nuk ka siguri juridike nëse administrata i interpreton ligjet sipas dëshirës me vendimet e veta të brendshme”, thekson Dimitrov.
Ekonomistët thonë se përcaktuesi ynë kryesor i rritjes është joefikasiteti në të gjitha fushat e operacioneve, i përcaktuar nga funksionaliteti i dobët i institucioneve, sistemi, problemet me sundimin e ligjit, etj. Oda Ekonomike e Maqedonisë, së bashku me profesorin Darko Lazov nga Fakulteti i Ekonomisë në Shtip, përgatitën një analizë të burimeve të rritjes ekonomike, e cila përcaktoi se deri në 87 për qind e shkallës së rritjes së ekonomisë së Maqedonisë nga viti 2001 deri në vitin 2017 ishte bazuar në rritjen sasiore të faktorëve të prodhimit, përkatësisht punës dhe kapitalit, nga të cilat 45 për qind e rritjes është rezultat i rritjes së shkallës së punësimit, ndërsa 42 për qind e rritjes është rezultat i rritjes së fondeve kapitale ose investimeve në asete fikse.
Nga ana tjetër, siç thuhet në hulumtim, vetëm 13 për qind e rritjes është rezultat i produktivitetit total të faktorëve si një tregues që mat ndryshimet cilësore në faktorët e prodhimit, pra produktivitetin e punës – kapitalin njerëzor dhe produktivitetin e kapitalit – progresin teknologjik.
“Arsyet pse rritja e fondeve kapitale dhe punësimet e reja nuk kontribuojnë në rritjen e produktivitetit të kapitalit dhe punës duhen kërkuar në strukturën e pafavorshme të investimeve dhe nivelin e ulët të kualifikimeve të të punësuarve të rinj. Nga totali i investimeve në periudhën nga viti 2001 deri në vitin 2017, vetëm 25 për qind ishin investime në makineri dhe pajisje, investime të parëndësishme në kërkim dhe zhvillim, dhe madje 61.5 për qind në punime ndërtimi, pra në ndërtimin e banesave dhe gjëra të tjera. Një strukturë e tillë investimi nuk mund të inkurajojë progresin teknologjik si një burim themelor të rritjes ekonomike afatgjatë”, vlerëson Lazov.
Për më tepër, ai analizon se pse ky model ekonomik nuk mund të ofrojë norma më të larta rritjeje, d.m.th., cilat janë kufizimet e tij kryesore?
Analiza e burimeve të rritjes përmes qasjes sektoriale tregon se sektori i shërbimeve , përkatësisht shërbimet vendase si tregtia me shumicë dhe pakicë, shërbimet e ushqimit dhe shërbimet publike, kanë kontributin më të madh në rritje, në kurriz të kontributit dukshëm më të vogël të industrisë prodhuese, e cila duhet të jetë nxitësi i rritjes dhe nxitësi kryesor i të gjithë sektorëve të tjerë përmes efekteve shumëzuese në zinxhirët e furnizimit.
Andaj, nevojitet një fokus më i madh në investime. Shteti duhet të rrisë ndjeshëm investimet kapitale publike dhe të ofrojë masa sistematike për të mbështetur investimet private. Investimet publike duhet të drejtohen drejt projekteve kapitale prioritare, siç janë gazifikimi, infrastruktura energjetike dhe hekurudhore, me qëllim që të ofrohen kushte më të mira për sektorin e biznesit. Nga ana tjetër, mbështetja sistematike për investimet private duhet të drejtohet drejt kompanive prodhuese dhe përpunuese që kanë orientim eksporti në fushën e modernizimit dhe përmirësimit teknik dhe teknologjik, me qëllim që të mundësohet konkurrueshmëri më e madhe në tregjet e huaja. Shteti duhet të punojë edhe në mbështetje më serioze për promovimin e kompanive dhe produkteve maqedonase me qëllim rritjen e njohjes së tyre në tregjet rajonale dhe të huaja.
Së dyti, nevojiten përmirësime të ndjeshme në cilësinë e arsimit dhe investime më të mëdha në kapitalin njerëzor dhe inovacionin. Gjegjësisht, shteti duhet të rrisë fondet për modernizimin dhe përmirësimin e kushteve arsimore dhe infrastrukturës, si dhe investime më të mëdha në shkencë dhe kërkime përmes mbështetjes për universitetet shtetërore dhe qendrat kërkimore.
Së treti, jo më pak e rëndësishme është edhe forcimi i kapaciteteve institucionale të shtetit , të cilat duhet të sigurojnë sundimin e ligjit dhe sistemin ligjor, luftën kundër ekonomisë informale dhe korrupsionit, profesionalizimin e administratës publike dhe dixhitalizimin e shërbimeve publike, si dhe krijimin e një mjedisi biznesi të favorshëm dhe të qëndrueshëm për sektorin e biznesit, si bazë për besim më të madh në institucione dhe kosto më të ulëta transaksionesh për investitorët vendas dhe të huaj.
Në fund të fundit, procesi i ndërkombëtarizimit të ekonomisë nënkupton integrimin e plotë në tregun e BE-së. Për këtë qëllim, është e nevojshme të përshpejtohet procesi i integrimit në BE, të forcohen kapacitetet institucionale për një shfrytëzim më të madh të fondeve të BE-së dhe përmbushjen e kërkesave dhe standardeve të tregjeve të BE-së, si dhe të ndërtohen lidhje të favorshme rajonale dhe kushte më të mira tregtare ndërkombëtare.
Ai vlerëson se të gjitha këto procese dhe reforma sistematike nuk janë as të thjeshta dhe as nuk mund të ndodhin brenda natës, por ajo që është e rëndësishme është se ato duhet të fillojnë tani dhe menjëherë, dhe për to është e nevojshme së pari të sigurohet një konsensus i gjerë shoqëror i të gjithë palëve të interesuara në vend, duke filluar nga politikëbërësit, sektori i biznesit, komuniteti akademik dhe sektori i shoqërisë civile. /Koha/
