Ashtu si modelet e mëdha gjuhësore të sotme, humanistët e shekullit XVI përdornin teknika për të automatizuar shkrimin – në dëm të risisë dhe origjinalitetit.
Nga: Hannah Katznelsonis / AEON
Përktheu: Agron Shala
Studiuesi dhe edukatori i Rilindjes, Erazmi [Erasmus] i Roterdamit, e hap traktatin e tij polemik Ciceroniani [Ciceronianus, sive de optimo dicendi genere, 1528] duke përshkruar procesin krejtësisht të çrregullt të shkrimit të një personazhi të quajtur Nosopon. Ciceroniani është strukturuar si një dialog, ku dy shkrimtarë të rryer, Bulefori dhe Hipologu, përpiqen ta largojnë Nosoponin nga obsesioni paralizues për përsosmërinë stilistike. Nosoponi shpjegon se i duhen javë të tëra shkrimi dhe rishkrimi të kotë për të prodhuar një letër të thjeshtë, në të cilën i kërkon një miku që t’ia kthejë disa libra të huazuar. Ai thotë se shkrimi kërkon një përqendrim aq intensiv, saqë mund ta bëjë vetëm natën, kur askush tjetër nuk është zgjuar për ta shpërqendruar, dhe edhe atëherë perfeksionizmi i tij është aq i theksuar saqë një fjali e vetme i merr një natë të tërë. Nosoponi rishikon vazhdimisht atë që ka shkruar, por mbetet aq i pakënaqur me cilësinë e gjuhës, saqë në fund dorëzohet.
Problemi i Nosoponit mund të tingëllojë i njohur. Kush nuk ka kaluar shumë kohë duke shqyrtuar formulimin e një letre të thjeshtë elektronike, të paktën një herë? Sot ka një zgjidhje të lehtë: kemi modele të mëdha gjuhësore (LLM) për të shkruar letrat tona për ne, duke ofruar sugjerimet për atë që mund të themi dhe si do të mund ta formulonim. Kur futa kërkesën e synuar të Nosoponit në GPT-4, ai menjëherë e gjeneroi këtë:
Hej [Emri i mikut],
Shpresoj të jesh mirë! Sapo kuptova që nuk i kam marrë ende ata libra që t’i huazova para ca kohe. Mos nxito, por kur ke mundësi, do të doja t’i merrja sërish. Më thuaj çfarë mendon! Faleminderit!
Nosoponi
Por, kishte një zgjidhje edhe në shekullin XVI. Një arsimim humanist sipas modelit të Erazmit mund t’i trajnonte studentët të prodhonin letra të çdo gjatësie, për çdo temë – shpejt, me lehtësi dhe me elokuencë. Humanisti francez, Fransoa Rable [François Rabelais], bashkëkohës i Erazmit, duket se e kuptonte këtë teknikë shkrimi si një mënyrë për të automatizuar krijimin e tekstit në mënyrën që, nga këndvështrimi i sotëm, ngjan shumë me mënyrën se si funksionojnë LLM-të. Nëse duam të kuptojmë modelet e mëdha gjuhësore – çfarë janë dhe çfarë nuk janë në gjendje të bëjnë – mund të hedhim një vështrim mbi versionet më të hershme të së njëjtës teknologji: si humanizmi erazmian. Mund të lexojmë gjithashtu autorë si Rableu – i cili ka menduar për gjenerimin automatik të tekstit në këtë aspekt – si dikush që e vlerëson efektivitetin e teknologjisë gjenerative të Erazmit, por në të njëjtën kohë e sheh atë si të dëmshme për forcën shoqërore të gjuhës dhe, në fund të fundit, si një shkatërrim të gjuhës si mjet për jetë morale dhe politike.
Rableu ishte murg, mjek, sekretar personal dhe spiun, por sot ai kujtohet kryesisht për prozën e tij letrare me pesë pjesë, Gargantua dhe Pantagrueli [Les Cinq livres des faits et dits de Gargantua et Pantagruel], një familje gjigantësh aristokratë (në kuptimin letrar), të cilët përballen me jetën në Francën e shekullit XVI, ndërkohë që janë shumë më të mëdhenj se gjithë të tjerët. Libri i tij i dytë në seri, Gargantua (1534), merret në thelb me përparësitë dhe koston e një edukimi humanist. Ata nga personazhet e tij që marrin trajnim humanist, prodhojnë gjuhë të dallueshme dhe të sofistikuar, por kur flasin ose shkruajnë, gjithmonë para së gjithash komunikojnë për faktin se kanë pasur një arsimim të jashtëzakonshëm – jo aq për atë që realisht kanë për të thënë.
Kur lexojmë një fjali të tillë si: “Asnjë shkak më i drejtë për dhimbje nuk mund të lindë mes njerëzve sesa kur, nga ata nga të cilët me të drejtë pritet mirësjellja e dashamirësia, ata marrin mundime dhe lëndime” (përkthim i autores nga Rableu), apo marrim ekuivalentin modern të çetbotit: “Është thellësisht dëshpëruese kur ata që janë ngarkuar me kujdesin apo respektin ndaj nesh, në vend të kësaj na nënshtrojnë ndaj keqtrajtimit” (GPT-4) – ka më shumë gjasë të mbetemi të impresionuar nga aftësitë gjuhësore të autorit ose të modelit gjuhësor që ka gjeneruar, sesa të reflektojmë mbi idenë se është keq kur dikush që duhet të të trajtojë mirë të trajton keq.
Erazmi dhe Nosoponi shkruajnë të dy në latinisht, të cilën gjuhë, si çdo humanist, e kishin mësuar përmes imitimit të kujdesshëm të shkrimtarëve të mëdhenj latinë të antikitetit (pavarësisht vështirësive thelbësore për të arritur rrjedhshmërinë dhe elokuencën amtare në një gjuhë të dytë). Intelektualët e Rilindjes debatonin vrullshëm se latinishten e kujt duhej imituar, ndonëse në të vërtetë kishin shumë pak mosmarrëveshje. Ciceroni ishte zgjedhja kryesore; ishte e pakontestueshme pozita e tij si stilisti më i mirë i prozës në antikitet. Debati kryesor, pra, ishte midis ciceronianëve, të cilët besonin në imitimin e heroit të tyre duke përjashtuar të gjitha modelet e tjera, dhe eklektikëve të cilët besonin në imitimin e Ciceronit së bashku me modelet e tjera. Erazmi ishte eklektik. Gjatë rrjedhës së Ciceronianit, përfaqësuesi i tij, Bulefori, gradualisht e bind Nosoponin, ciceronianin kryesor, të kalojë në anën e eklektikëve. Për të kuptuar argumentet që ai paraqet dhe çështjet që janë në lojë në konvertimin e Nosoponit, duhet të kuptoni se si funksiononte imitimi stilistik humanist.
Humanistët lexonin dhe rilexonin autorët klasikë të cilëve donin t’u ngjanin në mënyrën e të shkruarit – jo shumë ndryshe nga mënyra se si një model gjuhësor i madh (LLM) trajnohet mbi një korpus të dhënash. Ata përvetësonin, sa më shumë që ishte e mundur, cilësitë e prozës së modeleve të tyre dhe gjithashtu mbanin një lloj fondi fjalësh, për ditë të vështira, në diçka të quajtur fletore shënimesh [commonplace book], që do të thotë se, ndërsa lexonin, transkriptonin një mori fjalësh të spikatura, metaforash, kthesash gjuhësore dhe klishe – zakonisht të organizuara sipas temave – të cilat më pas do t’i përdornin gjatë procesit të të shkruarit. Një shkrimtar eklektik do të mblidhte pikat e forta të shumë autorëve dhe zhanreve të ndryshme, ndërsa një ciceronian do të kopjonte vetëm nga Ciceroni. Shkrimi me një fletore shënimesh, pra, do t’i mundësonte një eklektiku të përfitonte nga një gamë më e gjerë leximi për ta bërë prozën e tij më të gjithanshme, ndërsa stili i një ciceroniani do të bëhej gjithnjë e më homogjen në aspektin ciceronian. Bulefori vë në dukje se vetë Ciceroni lexonte gjerësisht bashkëkohësit e tij: nëse Ciceroni do të ishte gjallë sot, argumenton ai, ai do të prodhonte tekste të përshtatura për botën moderne dhe, rrjedhimisht, krejt ndryshe nga gjithçka që ndodhet në korpusin e mbijetuar ciceronian. Me fjalë të tjera, Ciceroni do të ishte eklektik.
Por, Ciceroniani e bën të qartë se ciceronianët dhe eklektikët nuk dallojnë vetëm në përmbajtjen e fletoreve të shënimeve, por edhe në mënyrën se si i përdornin ata. Për eklektikët, ato janë një lloj rrjete sigurie: nëse Bulefori nuk mund të gjejë fjalën e duhur, ai thjesht mund t’i referohet fletores së tij, ashtu siç ne mund t’i referohemi një fjalori sinonimesh, duke i kursyer vetes gjithë kohën që përndryshe do ta shpenzonte për ta gjetur vetë. Për një ciceronian strikt, megjithatë, një fletore shënimesh është më shumë si një pikë e kontrollit të sigurisë. Nosoponi gjeneron gjuhë pa ndihmë, por ndien nevojën ta verifikojë me përpikëri prejardhjen ciceroniane të çdo fjale apo strukture gjuhësore që dëshiron të përdorë në fletoren e shënimeve gjë që, në anën tjetër, është kthyer në një listë të lodhshme të korpusit të Ciceronit. Kjo këmbëngulje për të mbajtur nën kontroll të vetëdijshëm dhe zbatues procesin e të shkruarit, e bën të pamundur rrjedhshmërinë e shkrimit për të, deri në pikën kur ai refuzon të zgjedhojë foljet pa u siguruar më parë nëse Ciceroni ka përdorur atë formë të caktuar të zgjedhimit që i nevojitet. Nuk është çudi që një fjali e vetme i merr një natë të tërë pune.
Qëllimi i Erazmit, si mësues, ishte të stërviste nxënësit e tij pikërisht në atë lloj rrjedhshmërie që i mungon Nosoponit. Ai e arriti këtë duke u dhënë nxënësve të tij skenarë fiktivë ose historikë që kërkonin trajtim të ndjeshëm retorik – në një mënyrë shumë të ngjashme me mënyrën se si ne mund të nxisim një model të madh gjuhësor sot – dhe duke i shtyrë ata të shkruanin letra ose fjalime “në rol”. Për shembull, ata mund të shkruanin një letër dashurie nga Parisi për Helenën, ose mund të shkruanin si Agamemnoni, duke thirrur aleatët e tij për të bërë luftë ndaj Trojës, ose përndryshe duke iu lutur Menelaut të harrojë Helenën dhe të shmangë koston e tmerrshme njerëzore të një lufte të tillë. Ata mund të shkruanin si Menelau, duke sharë Parisin që i vodhi gruan, ose ndoshta duke falur Helenën që e kishte braktisur. (Erazmi jep një mori shembujsh, përfshirë shumë nga këta, në manualin e tij pedagogjik Mbi shkrimin e letrave.)
Kur personazhet humaniste të Rableut më në fund marrin mundësinë për të vënë në praktikë trajnimin e tyre – duke u përpjekur të shmangin një luftë me fqinjin e tyre, Pikrokolin – tekstet që ata prodhojnë lexohen si ushtrime të një klase shkollore erazmiane. Gjiganti Grandguzie ia dërgon të birit, Gargantuasë, një letër ku e thërret të kthehet për të mbrojtur tokën e familjes nga fqinji luftënxitës, Pikrokoli. Në të njëjtën kohë, ambasadori i Grandguziesë, Ylrik Galeu, mban një fjalim kundër luftës, duke i kërkuar Pikrokolit të heqë dorë nga agresioni i tij. Rableu jep të plotë tekstin e letrës dhe të fjalimit. Ato tingëllojnë mirë, por janë mjaft të gjata dhe mjaft të mërzitshme: ka diçka të përgjithshme tek ato. Ato mund të ishin prodhuar po aq lehtësisht nga nxënës të Rilindjes që janë nxitur me këta skenarë, ose nga LLM-të që i simulojnë ato.
Për më tepër, nuk funksionojnë. Grandguzieu dhe Galeu mund të qortojnë tmerret e luftës, duke këmbëngulur për detyrimin moral për ta shmangur atë, por si fjalimi ashtu edhe letra, në fakt, e përshpejtojnë dhunën – në vend që ta parandalojnë. Ata dështojnë të bëjnë paqe sepse nuk janë specifikë.
Automatizimi i gjuhës, qoftë nga erazmianët apo nga modelet e mëdha gjuhësore (LLM), mbështetet në refuzimin e risisë: të dy funksionojnë në mënyrë identike duke shpërbërë situatat dhe temat që duken të reja në elementë të njohur, në mënyrë që ato situata të mund të trajtohen me gjuhë që tashmë ndërlidhet me këta elementë në korpusin trajnues. Ajo çfarë do të thotë kjo për Grandguzieun dhe Galeun, është se mentaliteti humanist që i mundëson atyre të flasin aq mirë, i shtynë gjithashtu të hyjnë në konflikt, me njëfarë arrogance – me supozimin se ata mund të parashikojnë gjithçka që pala tjetër mund të ketë për të thënë, bazuar në atë që ata tashmë kanë lexuar.
Në të vërtetë, ironia e situatës së tyre qëndron në faktin se personazhet humaniste të Rableut theksojnë vazhdimisht domosdoshmërinë e vendosjes së një dialogu me Pikrokolin, por e pengojnë atë të ndodhë, pikërisht me gjuhën me të cilën e shprehin rëndësinë e dëgjimit të perspektivës së tij. Kjo gjuhë nuk është paqësore, por është mbrojtëse.
Grandguzie i shkruan Gargantuasë duke thënë: “I kam dërguar me mirësi [Pikrokolit], disa herë, për të kuptuar në çfarë, nga kush dhe në ç’mënyrë ai mendonte se ishte dëmtuar, por nuk kam marrë prej tij asnjë përgjigje, veçse një sfidë të qëllimshme”. Por, kjo nuk është e vërtetë. Grandguzieu ka dërguar ambasadorin e tij te Pikrokoli vetëm një herë, jo disa herë – dhe së fundmi ashtu që Galeu të mos arrinte tek ai, e lëre më të kthehej me një përgjigje.
Ndoshta Grandgozieu po gënjen, sepse nuk ka interes të vërtetë për të shmangur luftën, dhe letra shërben për të krijuar një gjurmë që vendos epërsinë morale gjeopolitike. Por, po sikur të mos e konsiderojmë si gënjeshtër këtë pretendim të rremë, por si diçka më afër të ashtuquajturave “halucinacione” të modeleve të mëdha gjuhësore (LLM-ve)?
Një LLM i përgjigjet një kërkese me tekst të cilin “e konsideron” të mundshëm ose të përshtatshëm në kontekstin e vendosur nga ajo kërkesë. Për shkak se është kaq i ndjeshëm ndaj kontekstit, ai do të më flasë për njëbrirëshin nëse i kërkoj një përrallë, por jo nëse pyes për kafshët e egra të Amerikës së Veriut – por, kjo nuk do të thotë se ka një përfaqësim të brendshëm të realitetit, apo të kuptimit se çfarë do të thotë që diçka është reale (edhe pse, sigurisht, kur i kërkohet, mund të gjenerojë tekst që përshkruan një përfaqësim të tillë). Ai nuk “kupton” që arsyeja se pse fjalët si “njëbrirësh” dhe “rakun” shfaqen në lloje të ndryshme kontekstesh, është se rakunët realisht ekzistojnë. Kjo është e pranueshme për aq kohë sa i kërkojmë LLM-ve informacion që është i zakonshëm dhe i qëndrueshëm – si p.sh. sa lugë çaji ka në një lugë gjelle. Por, kur i kërkojmë diçka të pazakontë, ose shumë të nuancuar, ato thjesht mund të trillojnë diçka që duket si një përgjigje e besueshme – si p.sh. një precedent ligjor i rremë (ku performanca e LLM-ve nuk është më e mirë se një hamendje e rastësishme), ose një formacion i NBA-së me lojtarë nga skuadra të gabuara.
Diçka e ngjashme mund të ketë ndodhur me Grandguzieun i cili mund të mishërojë rolin e një princi të mirë kristiano-humanist, në të njëjtën mënyrë që një LLM mishëron personazhin që i cakton përdoruesi i tij – si një grup tiparesh diskursive dhe retorike. Fundja, ai po navigon një skenar që duket sikur është marrë drejtpërdrejt nga mësimet morale të Erazmit: ne e dimë që ai “duhet” të bëjë gjithçka për të shmangur luftën, sepse kemi lexuar shkrimet e shumta të Erazmit kundër luftës. Dhe, vërtet, letra e tij thotë gjithçka që ne, ose vetë ai, përgjithësisht mund të presim nga një princ i virtytshëm në një situatë të tillë (ose nga një nxënës i Erazmit që imagjinon veten si i tillë). Dhe, kështu, ndërkohë që Grandguzieu angazhohet në procesin shumë të stërvitur dhe gjysmë-automatik të shkrimit, ai mund të shkruajë të pavërtetat si rezultat i një lloji të refleksit diskursiv – duke vepruar jo kundër të vërtetës, por pa iu referuar aspak asaj – përsëri, si një LLM, i cili vetëm afron realitetin duke thënë llojet e gjërave që, bazuar në trajnimin e tij, pret që përdoruesit do të presin që ai t’i thotë.
Kujtoni argumentin e Erazmit kundër ciceronianizmit, që është se asnjë autor i vetëm nuk mund të ofrojë burimet e përgjithshme gjuhësore për çdo situatë të mundshme diskursive. Por, ndryshimi midis eklektizmit të Erazmit dhe ciceronianizmit të rreptë që ai përqesh është një çështje shkalle, jo lloji. Në të dy modelet, humanisti mund të përballojë risinë vetëm në masën që ia lejojnë mjetet që ai nxjerr nga një korpus i paracaktuar. Por, meqë korpusi eklektik është më i madh dhe më i larmishëm se ai ciceronian, kufizimet e tij janë më delikate – dhe LLM-të janë edhe më delikate, sepse janë trajnuar mbi korpuse përtej krahasimit në përmasa me ato dy qasje. E megjithatë, humanistët e Rableut shfaqin po të njëjtin solipsizëm si përdoruesit e LLM-ve sot, të cilët, duke menduar “me” LLM-të, thjesht e përthyejnë mendimin e tyre përmes një trupi fjalësh të të tjerëve.
Kjo nuk është e gabuar, por nuk është komunikim.
Të dyja – letra dhe fjalimi diplomatike – janë zhanre komunikatave, sipas përkufizimit: ato ekzistojnë për të prodhuar një efekt të menjëhershëm te personi tjetër për të cilin janë shkruar. Letrat që shkruajnë nxënësit e Erazmit, për dallim, janë ushtrime pedagogjike të cilat i lexon vetëm mësuesi. Misioni diplomatik i Galeut dështon, sepse ai e trajton atë si një ushtrim. Megjithëse ai dërgohet për të marrë versionin e Pikrokolit, ai thjesht simulon përpjekjen për ta bërë këtë përmes një sërë pyetjesh retorike: “Çfarë marrëzie të shtyn tani …? Ku është besimi? Ku është ligji? Ku është arsyeja? Ku është njerëzimi? Ku është frika nga Zoti”? Paksa në mënyrë ironike, ai më pas e qorton Pikrokolin që nuk e zbuti konfliktin përmes dialogut, ndonëse vetë po dështon ta bëjë këtë: “Nëse ndoshta është bërë ndonjë e keqe prej nesh … duhej së pari të kishe hetuar të vërtetën e saj, dhe pastaj të na qortoje për të”.
Kjo na çon te një pasojë tjetër e solipsizmit të gjuhës autonome, që është degjenerimi i asaj që filozofi britanik, J. L. Austin, në vitet ‘50 të shekullit XX e quante forcë ilokuative – pra, çfarë do të thotë për dikë që ka thënë diçka, përkundrejt (lokucionit) kuptimit të asaj që është thënë. Funksioni ilokuativ i gjuhës së një LLM-je është i komprometuar, kryesisht sepse nuk ka një agjent shoqëror unik që flet: një LLM nuk mund të martohet, të bëjë një bast ose të pagëzojë një anije (për të përdorur shembujt e Austinit). Por, edhe kur një person përdor një LLM për të gjeneruar gjuhë për t’ia dërguar një personi tjetër, ka një humbje të pronësisë shoqërore mbi gjuhën në fjalë – e cila, ngjashëm me një ambasador, dërgohet për t’iu drejtuar dikujt në emër të dikujt tjetër.
Misioni diplomatik i Galeut dështon sepse ai është i verbër ndaj dimensionit pragmatik të gjuhës së tij. Fjalimi i tij është jashtëzakonisht agresiv dhe fyes. Ai e përshkruan aleancën e mëparshme të Grandguziesë me Pikrokolin si një “miqësi të shenjtë”; i thotë Pikrokolit se agresioni i tij ushtarak dëshmon “se asgjë nuk është e shenjtë apo e paprekshme për ata që janë çliruar nga Zoti dhe nga arsyeja për të ndjekur prirjet e tyre të mbrapshta”; thotë se sjellja e tij ka qenë “përtej çdo kufiri të arsyes, aq e neveritshme për ndjesinë e zakonshme, saqë mezi mund të kuptohet nga mendja njerëzore”. Dhe, megjithatë, nëse e konsiderojmë misionin e Galeut si një veprim shoqëror – është e qartë se si e percepton atë Pikrokoli thellësisht i ofenduar – ai njofton qartë një dëshirë për luftë, edhe pse përmbajtja e saj narrative është pacifiste. Këtë mospërputhje tonale mund ta lexojmë në dy mënyra të ndryshme: mund të jetë një përpjekje dinake nga ana e Galeut për të përshkallëzuar luftën, ndërkohë që mban qëndrimin e viktimës. Por, gjithashtu, Galeu thjesht mund të dështojë të marrë në konsideratë forcën ilokuative të fjalimit të tij, të cilin ai e trajton si një ushtrim të përgjithshëm retorik mbi të këqijat e luftës, e jo si një veprim komunikues diplomatik.
Ka një mësim të thjeshtë etik që mund të nxjerrim nga e gjithë kjo. Nëse duam të përballemi – dhe të bëjmë paqe me “tjetrin” – duhet të shmangim shembullin e Galeut i cili e vë në lëvizje diskursin e tij pa marrë parasysh efektin pragmatik që ai ka mbi dëgjuesin. Duhet, në vend të kësaj, të imitojmë vetë Pikrokolin i cili e pret Galeun jo me një fjalim, por me një pyetje: “Çfarë ke për të thënë”?
Duke e strukturuar shpërthimin e luftës rreth një sërë dështimesh humaniste për të pyetur dhe për të dëgjuar, Rableu i karakterizon ato dështime si morale, dhe i vendos ato në strukturat njohëse që kufizojnë trajnimin retorik erazmian. Akuza është kjo: se Erazmi u jep studentëve të tij një teknologji për të prodhuar gjuhë si qëllim në vetvete, por nuk i mëson ata si të komunikojnë. Rableu na tregon se, kur prodhimi i diskursit automatizohet, ai bëhet strikt monologjik dhe humb fuqinë e tij shoqërore ilokuative. Ky lloj gjuhe autonome është si një ambasador: flet në emrin tonë, por nuk mund të flasë si ne.
