Nga: Elton Dusha
Hije që takohen
Në fillim të viteve ’90 të shekullit XX, ndërsa mbeturinat e fundit të komunizmit po mbyteshin nga hijet e një shoqërie civile pothuajse të cofur, kufijtë e Shqipërisë më në fund u hapën, pas gati pesëdhjetë vitesh te ngjitur me njëri-tjetrin si me mastiç. Me hapjen e kufijve, ndër të parët që u dyndën brenda ishin shqiptarët në mërgim – njerëz që për dekada kishin mbajtur frymën pezull në pritje të rrëzimit të regjimit, të habitur nga kokëfortësia dhe aftësia e tij për mbijetesë. Ende më kujtohen fjalët e para të Arshi Pipës kur zbriti në Rinas: “Çfarë ndodhi? Ç’ishte kjo?”, ndërsa përpiqej të bindte veten se vërtet kishte zbritur në Shqipëri. Për të dhe të tjerë si ai, që për vite me radhë mendonin se do të vdisnin pa e parë më Shqipërinë, kjo përvojë duhet të ketë qenë si ëndërr. Nuk mund ta imagjinoj dot si do t’u jemi dukur në ato çaste, teksa shihnin rrënojat dhe krijesat e çuditshme që përpëliteshin mes tyre. Por, ajo që di tani – dhe nuk mund ta dija atëherë si adoleshent – është se nuk flisnim më të njëjtën gjuhë. Ai fliste me tone të mëdha, për procese dhe cikle historike; njerëz si ai kishin kaluar një jetë të tërë duke u përpjekur ta kuptonin sistemin nga jashtë. Ne, nga ana tjetër, ishim si të hutuar dhe të mpirë, akoma të paaftë për të kuptuar se ç’kishte ndodhur, dhe do të duheshin vite – një distancë kohore e mjaftueshme, që të rifitonim këtë aftësi.
Një tjetër grup njerëzish që e kaluan menjëherë kufirin me zell ishin shqiptarët nga Kosova, Mali i Zi dhe Maqedonia. Toka mëmë më në fund e hapi pragun. Vendet për të cilat kishin dëgjuar që në fëmijëri – bjeshkët e Eposit, bregdeti i bekuar, toka e shenjtë – emra vendesh që i kishin pëshpëritur me një përkushtim të thellë, paçka se gjithmonë nën zë, ishin tashmë më në fund të prekshëm. Ata zbritën në Shqipëri si pelegrinë drejt një faltoreje, të etur për të prekur dhe shkelur atë tokë që deri atëherë e njihnin vetëm përmes tregimeve, këngëve dhe gojëdhënave.
Kishin ardhur në Shqipëri me zemër të hapur, të vendosur të rindërtonin lidhjet me një vend që kurrë nuk e kishin harruar. Diku thellë, në kujtesën e tyre të përbashkët, ky vend ishte ende tempulli i shqiptarisë – livadhe të gjelbra ku mund të valëvitej flamuri shqiptar dhe të flitej gjuha amtare pa frikën e ndëshkimit. Një vend ku të qenit shqiptar ishte realitet i përditshëm, jo një betejë e vazhdueshme. Flisnin për Shqipërinë me patos, përmendnin plot pasion heronjtë tanë, si figurantë në ndonjë film propagandistik të kohës së komunizmit, me grushtin drejt qiellit, plot solemnitet dhe emocion. Ndërsa ne, zakonisht, përgjigjeshim me një buzëqeshje të hidhur: “Vëlla, hidh një sy përreth.”
Më kujtohet një ekskursion me shkollën në Gostivar, diku nga viti 1992 ose 1993. Duhet të kem qenë pesëmbëdhjetë a gjashtëmbëdhjetë vjeç. Ishte hera e parë që dilja jashtë Shqipërisë. Sapo kaluam kufirin, u mahnitëm nga dallimet materiale mes Maqedonisë dhe vendit tonë – qyteti na dukej si nga një botë tjetër. Nuk ngopesha së pari dyqanet. Kishin dyqane muzike të mbushura me gjithçka, nga Fitzgerald e deri te The Smiths! Ndihesha si në botën e çudirave. Meqë kishim shkuar për të vizituar një gjimnaz, na caktuan të bujtnim te familje vendase gjatë qëndrimit (nëse jeni kureshtarë, ishin të gjitha familje shqiptare; nuk takova më shumë se një a dy maqedonas gjatë gjithë udhëtimit). I biri i familjes ku më ra të qëndroja ishte pak a shumë moshatari im, dhe u miqësuam shumë shpejt përmes dashurisë së përbashkët për Rolling Stones. Por, njohuritë e tij për muzikën ishin të pafundme – fliste për emra që s’i kisha dëgjuar kurrë, dhe isha i magjepsur nga koleksioni i tij muzikor, ose të paktën kështu më kujtohet. Më kujtohet gjithashtu që ishin të besimit mysliman, por ndryshe nga ç’prisja, asnjë në atë familje nuk ishte e mbuluar. Ndjeja një atmosferë të lehtë “myslimane” në qytet, por aspak imponuese. Një gjë që më bëri të qesh ishte mënyra si të pyesnin pas një vakti: “A u fryve?” – por, përveç kësaj, përvoja brenda shtëpisë ishte mbresëlënëse (dhe byreku ishte për të lëpirë gishtat!).
Jashtë shtëpisë ishte ndryshe. Bashkëmoshatari më kishte treguar për dy lloje maqedonasish: ata “të mirët” dhe ata “të këqijtë”. Të mirëve nuk u interesonte nga vije, mjaftonte të ndaje me ta një pasion të përbashkët. Të këqijtë nuk të duronin sapo dëgjonin që flisje shqip. Më kujtohet se morëm disa shikime të vrazhda teksa shëtisnim nëpër qytet duke folur shqip, por fatmirësisht nuk ndodhi asgjë. Vizituam një dyqan muzike të një maqedonasi – njeri i sjellshëm; folëm me anglishten tonë të çalë për muzikën. Ishte një nga “të mirët”. Pas banakut kishte një poster të Frojdit që më la pa fjalë. U magjepsa sa gjetje e zgjuar ishte. [Whats on a Man’s Mind]
Por, nëse qëllon që po ju lodh me gjithë këto detaje, kjo histori a ka një qëllim, të cilit po i afrohem. Na kishin organizuar një shfaqje teatrale, me temë ngjarjet rreth shpalljes së pavarësisë, ku ne ishim të ftuarit e nderit. Audienca dukej sikur ishte shkëputur nga arkivat e muzeut: burra me plis, veshur me të gjitha elementet tradicionale shqiptare, me mustaqe të gjata dhe të mirëkuruara, ulur rresht. Hoxhallarë me çallma të stilizuara deri në perfeksion, me vështrime të ngulitura drejt skenës. Ishte një ngjarje e rëndësishme! Siç pritej, shfaqja ishte plot me nacionalizëm të zjarrtë, i llojit me të cilin ishim rritur dhe që tashmë na lodhte. Ne ishim adoleshentë, të paaftë të vendosnim gjërat në kontekst – për ne, gjithçka ishte thjesht propagandë, vetëm se këtë herë ndodhte diku tjetër, me një theks ndryshe.
Ndërsa shfaqja vazhdonte, vumë re se këta burra të rritur dhe seriozë, filluan të mbështetnin kokën në duar, disa madje me sy të përlotur. Mbetëm pa fjalë; disa prej nesh përqeshnin fshehurazi, të tjerët përpiqeshin të dukeshin seriozë. Ishte paradoksale të kishe përpara dy grupe njerëzish, që shikonin të njëjtën shfaqje, flisnin të njëjtën gjuhë, dhe megjithatë reagonin aq ndryshe ndaj lindjes së kombit të përbashkët. Për ne ishte një moment kolektiv ngritjeje supesh. Distanca e brezave nga ajo kohë e kishte shndërruar pavarësinë në një fakt të kryer – një realitet i padiskutueshëm. Nuk ndihmonte as fakti që propaganda komuniste e kishte trumbetuar aq shumë atë periudhë, saqë e kishte zhveshur nga çdo ndjenjë e vërtetë, duke e kthyer në një mjet frike ekzistenciale. Reagimi i tyre ishte ai i një populli që ende përballej përditë me përpjekjen për të betonuar ekzistencën e vet. Për ta, ne që jetonim përtej kufirit kishim pasur fatin të ndërtonim një botë tërësisht shqiptare. Ne nuk ndiheshim edhe aq fatlumë.
Kam menduar shumë për atë moment gjatë këtyre tri dekadave që kanë kaluar, dhe ende ndiej një lloj pështjellimi të brendshëm. Nuk është se fajësoj veten time adoleshente që reagoj si adoleshent. Më shumë se kaq, mendoj se – si shumë bashkatdhetarë të mi – thjesht kishim harruar. Ose ndoshta na ishte servirur aq shumë propagandë e ekzagjeruar, saqë nuk arrinim më të dallonim të vërtetën nga trillimi, vuajtjen e mirëfilltë nga rreziqe të jashtme të fabrikuara (Lumi fle, hasmi s’fle). Kishim humbur krejtësisht çdo ndjeshmëri ndaj nuancës. Bota jonë ishte ajo ku shqiptarët kishin dështuar rëndë në vetëqeverisje; bota e tyre, ajo ku nuk iu ishte dhënë kurrë e drejta për t’a provuar. Për shqiptarët jashtë kufijve tanë, asgjë materiale nuk mund të zëvendësonte të drejtën për vetëvendosje. Për ata që jetonin brenda, kjo ide ishte krejt e pakuptueshme.
Dallimet ekonomike mes nesh ishin marramendëse, këtë nuk e mohon dot askush. Në vitin
Edhe pse shqiptarët e Jugosllavisë në përgjithësi ishin më të varfër se jugosllavët (pasi ishin trajtuar si qytetarë të klasit të dytë, gjë që u duk qartazi në vitin 1998), ata ishin shumë më të pasur se ne. Kishin mundur të emigronin në Evropë dhe kishin një standard jetese që për ne nga Shqipëria mbetej thjesht ëndërr. Prandaj, për ne, këmbëngulja e tyre për ta parë Shqipërinë me admirim, madje edhe me një fije zili ishte absurde. Shpesh, në biseda, dëgjoje kosovarë të flisnin me respekt për Enver Hoxhën, dhe kjo t’a hiqte trurin. Por, siç thotë një nga shprehjet e mia të preferuara – “Vete gjuha ku dhemb dhëmbi.” Ngulmimi i secilës palë se historia e vet ishte më e rëndësishmja, ishte një pasqyrim i hendekut të paskajë që ndante realitet tona. Nga kjo anë e kufirit, ne fokusoheshim vetëm te pabarazia ekonomike, ndërsa ata shihnin vetëm flamurin krenar, ndonëse të leckosur. Jo se ata nuk ia kishin idenë sa e varfër ishte Shqipëria. Thjesht, kur vinte puna te zgjedhja, dukeshin shumë më të gatshëm të sakrifikonin mirëqenien materiale për një mundësi vetëvendosjeje, ndërsa për ne kjo ishte krejtësisht marrëzi.
Krahasimi më i mirë që më vjen ndër mend është ai i dy vëllezërve që ribashkohen pas dekadash ndarjeje. Njëri sapo është përmendur nga koma, i mbërthyer nga amnezia, i paaftë të kuptojë botën përreth. Tjetri, në rrezik për jetën, e kap me dëshpërim vëllanë e sapozgjuar, duke bërtitur se dikush i është qepur pas për ta vrarë. I komatosuri e kupton që janë të afërm, sepse i është thënë kështu, por nuk arrin të ndjejë dhembshuri për vuajtjen e tjetrit. I duhet kohë të kuptojë gjendjen e vëllait, duhet një shkundje e fuqishme për t’ia rikthyer kujtimet.
Ato kujtime përbënin një pjesë thelbësore të së qenit shqiptar përpara vitit 1945. Kosova dhe shqiptarët jashtë kufijve të Shqipërisë kanë luajtur një rol qendror në formimin e shtetit modern shqiptar. Pa hyrë në hollësi historike, elementi kosovar ka qenë aktiv në historinë e pavarësisë dhe në përpjekjet që e kanë paraprirë atë. Në Kuvendin e Vlorës, pothuajse një e katërta e delegatëve ishin nga Kosova dhe Maqedonia. Figura si Rexhep Mitrovica dhe Isa Boletini ishin thelbësore në krijimin e shtetit shqiptar. Qytete si Peja dhe Prizreni janë të lidhura me përpjekjet e para për të krijuar një shtet shqiptar, jashtë kthetrave të Perandorisë Osmane. Alfabeti i parë i gjuhës shqipe u shpall ne Manastir. Dëbimet e shqiptarëve nga Serbia dhe Kosova lanë gjurmë të gjata dhe të përgjakshme brenda kufijve të Shqipërisë së sotme. Ka komunitete të mëdha në qytete të ndryshme shqiptare që e kanë prejardhjen nga këto dëbime të hershme të shekullit të njëzetë. Shqiptarët jashtë kufijve tanë, veçanërisht Kosova, kanë qenë për ne një lloj mburoje, kanarina jonë proverbiale në minierë. Çfarëdo tragjedie që u ndodhte atyre, ishte si një ogur për një kërcënim të ardhshëm për territorin shqiptar, që, edhe nëse nuk ndodhte, ishte vetëm falë gjakut dhe pasurisë së derdhur nga këta për ta parandaluar.
Nuk po pretendoj që kjo është diçka ekskluzive për shqiptarët; e vetmja gjë që dua të them është se kujtesa jonë kolektive për historinë e pandarë filloi të atrofizohej pas vitit 1945. Kjo, jo për mungesë informacioni, pasi të dhënat historike nuk mungonin. Shqiptaret jashtë kufijve tanë filluan të na i shpërngulnin nga kujtesa. E dinim që ishin aty, por nuk kishim përvojë personale që të na lidhte me ta. Me tërheqjen e Shqipërisë nga bota, edhe kjo kujtesë u zhduk. Ajo ekzistonte vetëm si një koncept intelektual, por kishte pak kuptim për shumicën prej nesh. Nuk mohohej fakti që mbetja e kaq shumë shqiptarëve jashtë kufijve të Shqipërisë ishte tragjedi, por nuk kishte asgjë që mund të bëhej. Lidhjet u prenë me sëpatë, ndërthurjet familjare u shuan.
Prandaj, kur shqiptarët e parë nga këto treva nisën të zbresin në Shqipërinë “zyrtare”, bisedat tingëllonin të ngrira, të sforcuara, të çala. Pati dhe pushtetarë që kujtuan se u erdhi zogu në dorë, duke i parë të ardhurit vetëm si burim fondesh për t’u zhvatur. Për pjesën tjetër, ata ishin relike nga një kohë e largët, personazhe të dalë nga “Nëntori i Dytë”. Nuk ndihmonte as fakti që gegnishtja për disa konsiderohej shenjë e një statusi të ulët socio-ekonomik në Shqipëri – një fenomen që meriton një diskutim më vete. Nuk ishte thjesht çështje midis nesh dhe atyre jashtë kufijve; izolimi i dhunshëm kishte vite që kishte krijuar rivalitete te fuqishme krahinore edhe brenda. Sërish, kjo nuk është diçka vetëm shqiptare, por te ne ishte më e theksuar për shkak të infrastrukturës së dobët dhe mungesës së lëvizjes së lirë. E vetmja lëvizje ishte ajo e detyruar – për arsye politike ose “ku ka nevojë Atdheu”, por pa shumë sukses për integrim, veçanërisht në boshtin Veri-Jug.
Në Shqipërinë e asokohe, ekzistonin ende gjurmët e një afiniteti kulturor me stilin jugosllav, i rrënjosur nga vitet e ndjekjes fshehurazi të televizionit dhe radios jugosllave. Disa prej nesh u rritën duke parë një përzierje të programeve jugosllave dhe atyre italiane, ndonëse televizioni italian ishte më cilësor dhe paraqiste një pengesë më të vogël për sa i përket gjuhës. Unë u rrita duke dëgjuar muzikë jugosllave. Ndoshta kur prezantohesh me një vend përmes influencës së muzikës dhe artit, ai bëhet më i afërt, më pak kërcënues apo imponues. Kjo ishte thellësia e njohurive të mia (tona) për sistemin jugosllav. Kur mendoja për Goran Bregoviqin, mendoja për [këngën] “Kosovska”, dhe nuk mund ta imagjinoja që një popull i përfshirë në krijimin e asaj muzike të mund t’i dhuronte talentin apo emrin e vet një akti spastrimi etnik. Ndoshta ishte një lloj versioni ballkanik i efektit Leni Riefenstahlit.
Ra ky mort e u pamë
Në vitin 1995, lashë Shqipërinë për të shkuar në ShBA. Në atë kohë, ishte më shumë arratisje sesa ikje. Është e vështirë t’ia shpjegosh një audience pa përvojë të atyre viteve, se në ç’përmasa arratia ishte kthyer në një sport kombëtar. Thjesht u ngritëm dhe ikëm me turma, pothuajse të bindur se çfarëdo që linim pas ishte pa shpresë. E lashë Shqipërinë me një njohuri e mirëkuptim pak më të thellë për bashkatdhetarët tanë përtej kufirit, por Kosova mbeti një mendim i largët. Në thelb, isha ende injorant për ç’po ndodhte atje.
Pastaj ndodhi ’97-a, dhe ne dështuam sërish në vetëqeverisje. As një mendje thellësisht antishqiptare nuk do të kishte mundur të përgatiste një sekuencë më të përkryer ngjarjesh që do t’i paraprinte luftës së Kosovës. Nëna-mëmëdhe ishte sërish në gërmadha, shteti shihej gjerësisht si një dështim, dhe eksodi vijonte të fryhej.
Në janar të vitit 1999 u gjenda në Bon, Gjermani, si pjesë e një programi shkëmbimi me Universitetin e Bonit, që ofrohej nga universiteti im në ShBA. Qëllimi ishte të përmirësoja gjermanishten time fillestare dhe të kuptoja çfarë po ndodhte në Evropë. Ishte thjesht një rastësi që konflikti në Kosovë po përshkallëzohej – nuk e kisha planifikuar! Të ishe në Gjermani, pikërisht kur regjimi serb po nxitonte të vërshonte të gjithë makinerinë e tij të përgjakshme shtypëse mbi popullsinë shqiptare, ishte një përjetim syçelës. Të shihje masën njerëzore që vërshonte drejt kufirit për t’i shpëtuar turmave të uritura për gjak që kishte lëshuar shteti serb ishte një moment radikalizues.
U miqësova me një grup kosovarësh në Bon, shkonim bashkë në protesta, ndërsa ata prisnin me ankth ndonjë lajm nga familjet që përpiqeshin t’i arratiseshin mynxyrës. Disa nuk kishin dëgjuar nga vëllezërit, motrat, nënat e baballarët prej ditësh. Ishin familje të tëra në arrati, dhe djemtë e tyre nuk kishin mënyrë për t’u lidhur me ta, nuk dinin as nëse i kishin ende gjallë. Një ankth i përditshëm: “A fole?” – ishte pyetja në majën e gjuhës së të gjithëve. Disa iu bashkuan UÇK-së dhe u larguan nga Bonn-i. Vinin lajme se ky apo ai shok u kishte rënë në betejë. Të tjerë mësonin se kishin humbur shumicën e familjes.
Ndërkohë ne, ngjarjet historike të harruara prej kohësh na u rikthyen me ngulç, jo si tregime, por si një mort tejet i përjetuar më parë. Kujtesa e vuajtjeve të përbashkëta nuk u risoll, por u ndie, thellë dhe në gjak. Ajo që kishim varrosur u rikthye si një plagë e shqyer, që dhembte si të mos ishte mbyllur kurrë. Shqipëria u përmbyt nga një lum njerëzish që flisnin gjuhën tonë, këndonin këngët tona dhe qanin të vdekurit tanë. Në mjerimin tonë, kishim harruar tanët, dhe ata, sërish, po gjakoseshin para portës sonë. Kujtimet u kthyen si një frymë e fuqishme që shpërthen mushkëritë e një të mbyturi që sa e kthejnë prapë në jetë. Shqiptarët u vërsulën nëpër kampe për të marrë familje në shtëpi, dyert tona u hapën dhe dhimbja kaloi mespërmes, duke fshirë amnezinë tonë kolektive. Në atë moment, mikpritja u kthye në kujtesë, dhe një e kaluar dikur e harruar hodhi rrënjë sërish në vetëdijen tonë.
Kisha filluar një praktikë në Parlamentin gjerman, në zyrën e Christian Schwarz-Schillingut, i cili në atë kohë ishte një pikë kontakti për çështjet e Ballkanit. Më vonë u bë përfaqësuesi i lartë për Bosnje-Hercegovinën. Boni ishte ende kryeqyteti, por po jetonte ditët e fundit si i tillë. Më kujtohet një rrjedhë e pandërprerë kutish nëpër zyra, ndërsa zhvendosja drejt Berlinit po ndodhte gradualisht. Detyra ime fillestare ishte të grumbulloja informacion mbi zhvillimet në Serbi për një dokument të brendshëm që do të shpërndahej në kryeqytetet evropiane. Mendoj se quhej, në mënyrë prozaike, “Fletëfakti i Ballkanit”.
Gjatë këtij procesi hasa në informacione të përditësuara mbi zhvillimet e brendshme në Serbi, si edhe në precedentë historikë. Në një nga ato ditë, në kutinë time postare mbërriti “Shpërngulja e Shqiptarëve” (1937) e Vasa Çubriloviqit, dhe ishte një zbulim që sa më kthjelloi, aq dhe më pështjelloi. Një përshkrim metodik, gjakftohtë, kirurgjikal i një procesi për të zhdukur një popullsi të tërë. I gjithë dokumenti meriton të lexohet, por po sjell këtu një pjesë për theksim, sepse ka fragmente jashtëzakonisht vetësqaruese:
Sipërmarrjet private, gjithashtu, mund të ndihmojnë shumë në këtë drejtim. Duhet të shpërndajmë armë te kolonistët tanë, sipas nevojës. Duhet të organizohet dhe ndihmohet fshehurazi forma e vjetër e veprimit çetnik. Në veçanti, duhet të niset një migrim masiv i malazezëve nga kullotat malore për të krijuar një konflikt në shkallë të gjerë me shqiptarët në Metohi [Dukagjin]. Ky konflikt duhet të përgatitet dhe inkurajohet nga njerëz të besueshëm. Kjo mund të arrihet lehtësisht, pasi shqiptarët, në fakt, janë ngritur. E gjithë çështja mund të paraqitet si një përplasje midis klaneve dhe, nëse është e nevojshme, të justifikohet me arsye ekonomike. Së fundi, mund të nxiten trazira lokale. Këto duhet të shtypen përgjakshëm me mjete sa më efektive, por nga kolonistët malazezë dhe çetnikët, jo nga ushtria. Mbetet edhe një metodë që Serbia e përdori me efekt në praktikë pas vitit 1878, domethënë, rrafshimi fshehtas i fshatrave dhe vendbanimeve shqiptare.
Taktikat e Milosheviq it për të spastruar Kosovën nga shqiptarët ishin, në formën e tyre të vrazhdë dhe brutale, një jehonë e recetës së vjetër të Çubriloviqit – një version trashanik i një ristrukturimi etnik, i maskuar si shtetformim. Nuk ishte një strategji e sapo trilluar, ishte një ide e vjetër që regjimi i Milosheviqit, në marrëzinë dhe ligësinë e vet të pafund, besonte se mund të zbatohej në Evropën e shekullit njëzetë. Serbia ishte kthyer mbrapa në vitet ’40, pa e kuptuar që bota kishte ecur përpara.
Kosovarët këtë e dinin instinktivisht. Ishte thuajse si një alarm i brendshëm apokaliptik, i trashëguar ndër breza, që aktivizohej çdo disa dekada. Brezi i 1878 ia dorëzoi atë brezit të 1912-ës, i cili ia dorëzoi atij të viteve ‘40, që pastaj ia la brezit të viteve ’80, e kështu me radhë. Ideja e përsëritjes, ideja se herët a vonë do të vijë një regjim që do ta provojë sërish këtë gjë, ndaj duhet të jesh vigjilent, ishte gjithmonë e pranishme. Problemi ishte të bindje të tjerët.
Një gjë që mësova gjatë kohës sime në Parlamentin gjerman ishte se evropianët ishin mjeshtër për punë administrative: mbledhje të dhënash, hartim rezolutash dhe gjëra të ngjashme. Por, ishin të paaftë për të shkuar përtej dënimeve të forta verbale – me përjashtim të britanikëve. Kishin një kulturë për “t’u mbledhur e takuar deri në lodhje,” për të arritur në kufijtë e deliberimit pa asnjë rezultat të prekshëm në terren. Ndihej fort një frymë dorëzimi, me një pritshmëri të pashprehur për përfshirje amerikane. Ishte një zbulim i çuditshëm për mua: që, pavarësisht gjithë retorikës për autonomi strategjike, nëse nuk përfshihej forca amerikane, Evropa nuk kishte asnjë synim për të ndërhyrë. Ndoshta kjo ishte e qartë për disa, por për mua ishte një zbulim. Një çerek shekulli më vonë, u bë e qartë për të gjithë.Top of Form
Në fund të luftës, ende duke punuar në zyrën e Schwarz-Schillingut, m’u dha detyra të lidhesha me kosovarët që jetonin në Gjermani dhe kërkonin familjarët e veta, përmes zyrave të UNHCR-it në Shqipëri, ku mbaheshin regjistrat e refugjatëve. Këtë punë ma dhanë thjesht sepse flisja shqip, dhe kishte shumë kërkesa. E bëra vetëm për disa javë (më vonë informacioni u bë i centralizuar), por ishte emocionalisht rraskapitëse. Të dëgjoja tregimet e njerëzve që ende kishin një fije shprese për të gjetur të dashurit e tyre, ndonëse në thellësi të shpirtit i druheshin më të keqes, ishte shkatërruese për shpirtin. Që atëherë Kosova ka zënë shumë e më shumë vend në jetën time. Ndoshta kjo vjen nga një ndjenjë faji e thellë, e pandërgjegjshme, që kam qenë thjesht një spektator në ngjarjet, që ne si shtet ishim të pafuqishëm për t’u dalë plotësisht në krah. Ose ndoshta është jehona e kujtimeve të mia, ende e freskët dhe dominante, edhe pas gjithë këtyre viteve.
Pasojat
U largova nga Evropa dhe u ktheva në ShBA. Por, Kosova mbeti në qendër të vëmendjes. Fillova ta ndjek më nga afër në lajme, lexova më shumë për historinë e saj, dhe në fund, u rifamiljarizova me vendin. E vizitova, bëra miq. Rreth vitit 2003 zbulova Gjurmët, një grup kosovar që më la pa fjalë. Reagimi im i parë ishte zemërim që kisha arritur në të njëzetat e mia pa pasur asnjë ide se ata ekzistonin. Në 2008 festuam pavarësinë në Toronto; turma ishte kryesisht me shqiptarë nga Shqipëria. Gjërat kishin ecur përpara, vitet ’90 të shekullit XX dukeshin si një kleçkë e parëndësishme në ritakimin tonë. Jeta vazhdoi, dhe ngadalë ndaluam së menduari për njëri-tjetrin si “ne dhe ata” – në vuajtje zbuluam se ata ishin ne, dhe ne ishim ata.
Tani kam familje atje, dhe është bërë një vend ku shkoj për fundjavë kur dua të dëgjoj muzikë apo thjesht të shoh miqtë dhe të ha një qebap të mirë. Të tjerët bëjnë të njëjtën gjë. Duket normale, e lehtë, pa pengesa. Ka një brez të tërë që po rritet duke e konsideruar këtë si të natyrshme, pa asnjë kujtim të një kufiri të pakalueshëm. Nuk ka ditë në Tiranë që të mos kalojë një Mercedes SUV, që ka vite që s’duhej të ishte në qarkullim, duke dëgjuar me zërin në kupë të qiellit ndonjë reper nga Kosova, shoferi që këndon me atë dialektin kosovar që për brezin tim ishte i pakuptueshëm. Mund të shkosh dhe të dëgjosh artistë kosovarë që luajnë në Tiranë çdo fundjavë, të ndjekësh një shfaqje të teatrit të Tetovës, të hash në një restorant që të sjell Gjakovën pranë. Gërricemi me fjalë, sepse e kemi në gjak, por hijet janë zhdukur.
Gjërat nuk kanë qenë kështu prej vitesh, dhe harresa jonë ka pasur pasoja reale mbi shtetet fqinjë. Pesëdhjetë vitet e sundimit komunist e nxorën Shqipërinë nga ekuacioni, duke i lënë trevat përreth ku jetonin shqiptarë pa bazë mbështetjeje – as ekonomike, as politike, as shpirtërore. Kjo u krijoi fqinjëve përshtypjen e gabuar se kjo ishte gjendja normale e botës. Ishte një periudhë jonormale, dhe është e pamundur të përsëritet. Mendoj se një pjesë e madhe e tensionit që ndiejnë fqinjët tanë vjen nga ky keqkuptim: ideja se shqiptarët përreth kufijve të Shqipërisë ishin të destinuar të jetonin në izolim, pa asnjë lidhje me të, gjithmonë në mëshirën e forcave gjeopolitike të radhës. Nuk po pretendoj këtu se Shqipëria e sotme është pishtari politik i të gjithë shqiptarëve, thjesht që roli i qeverive në pushtet vlen shumë pak, kur njerëzit lidhen e bashkëpunojnë natyrshëm, pa detyrim-përcaktim.
Në fillim të viteve 2000, Migjen Kelmendi, vokalisti i Gjurmëve, ngriti hipotezën që kosovarët nuk duhet të aspironin drejt një identiteti gjithëshqiptar, por të synonin të ruanin identitetin e vet. Sipas tij, kosovarët ishin shqiptarë, sigurisht, por duhej të përpiqeshin të ruanin një identitet veçmas atij qëndrorit. Diçka si austriakët me gjermanët. Shumë njerëz reaguan negativisht ndaj kësaj ideje. Personalisht, nuk mendoja se ishte e zbatueshme. Ajo që Migjeni nuk parashikoi ishte zgjedhja që bëjnë njerëzit e lirë. Me kalimin e kohës dhe lëvizjen e lirë, njerëzit filluan të harronin kufijtë, të krijonin miqësi dhe të martoheshin përtej kufirit. Në familjen time të zgjeruar ka dy martesa të tilla. Këta njerëz po bëhen me fëmijë; disa do të rriten në Shqipëri, disa në Kosovë. Por, do ta kalojnë kufirin për të kryer atë rit të përjetshëm shqiptar: të vizitojnë gjyshërit, në cilëndo anë të kufirit. Do të shijojnë ushqimin, do të dëgjojnë tregimet, do të prekin dhe përjetojnë vendet e traditat e të parëve, dhe do të ndihen thjesht … shqiptarë. /Telegrafi/
