Vasili Grossman
Vasili Grossman ishte 35 vjeç, shëndetlig dhe pa asnjë ditë stërvitje ushtarake kur vendosi të dilte vullnetar si korrespondent i Ushtrisë së Kuqe gjatë Luftës së Dytë Botërore. Gazeta e ushtrisë “Ylli i kuq” u shndërrua në burimin kryesor të informacionit dhe shpresës për popullin rus. Kur Stalini vendosi të lexonte dhe redaktonte vetë çdo faqe të gazetës përpara se të botohej, me shaka Vasilin e përgëzonin meqë Stalini ishte lexuesi i tij më i rregullt.
Në front të luftës, Vasili filloi të mblidhte materiale dhe të hidhte skica të veprës “Jeta dhe fati” prej së cilës është shkëputur kapitulli i mëposhtëm. Polifonia e ngjarjeve dhe personazheve e bën veprën të vështirë për t’u deshifruar, ndaj libri u cilësua i rrezikshëm dhe u ndalua botimi për vite me radhë. Rreshta si “në vijën e frontit dukej sikur partia nuk ekzistonte; ai ndihej sikur thithte të njëjtin ajër me atë të ditëve të para të Revolucionit Rus…” u bënë shkas për akuza dhe përndjekje, e megjithatë vepra e tij u botua e plotë pas vdekjes. Fragmenti i mëposhtëm është shkëputur nga libri me të njëjtin titull.
Shumë libra janë shkruar mbi natyrën e së mirës dhe së keqes dhe betejës mes tyre. Në të gjithë këtë lëmsh ka trishtim të thellë dhe të pamohueshëm: kurdoherë që shohim agimin e një të mire të përjetshme e cila nuk do të zaptohet kurrë nga e keqja – një e keqe e cila në vetvete është e përjetshme, por nuk do të mundet të mposhtë të mirën – kurdoherë që e shohim këtë agim, gjaku i të vjetërve dhe fëmijëve rrjedh. Jo vetëm njeriu, por edhe vetë Zoti është i pafuqishëm përballë kësaj të keqeje. Sa vlerë kanë për një nënë që vajton foshnjën e saj përkufizimet e një filozofi mbi të mirën dhe të keqen?! Po sikur jeta vetë të jetë e keqja?!
Unë kam dëshmuar forcën e palëkundshme të idesë së të mirës sociale që lindi në vendin tim. E pashë nga afër betejën mes dy forcave gjatë periudhës së kolektivizimit të përgjithshëm dhe sërish më pas në vitin 1937. Pashë njerëz të asgjësoheshin në emër të një ideje të së mirës po aq humane sa ideali i krishterimit. Pashë fshatra të tërë të vdisnin nga uria; pashë fëmijët e fshatarëve të vdisnin në botën e Siberisë; pashë trena të suleshin drejt Siberisë, të tejmbushur me njerëz nga Moska, Leningradi dhe çdo qytet i Rusisë, njerëz të shpallur armiq të idesë së madhe të së mirës sociale.
Kjo ide në vetvete ishte vërtetë e mirë – e përsëri vrau pa mëshirë, gjymtoi përgjithnjë jetë të tjera, dhe ndau fëmijë nga nëna, familje nga të dashurit.
Dhe tani ngrihet horrori i fashizmit gjerman. Ajri është i mbytur nga rënkimet dhe lotët e të dënuarve të mjerë. Qielli është i zi; dielli është shuar nga tymi i dhomave të gazit. Të gjitha këto krime, krime të pamenduara më parë në univers, po kryhen në emër të së mirës. Dikur, kur jetoja në pyjet e veriut, mendoja se e mira nuk mund të gjendej as në njerëz dhe as në botën gjakatare të kafshëve, por në mbretërinë e heshtur të pemëve. Sa gabim e kisha! Pas plakjes së pemëve gjetherënëse, bredhat e rinj dhe të fuqishëm i ekzekutojnë të vjetrit e tyre. Kjo është jeta e pyjeve, betejë e përhershme e gjithçkaje kundër gjithçkaje. Vetëm një i verbër mund të mendojë mbretërinë e pemëve dhe barit si botën e së mirës.
Po sikur jeta vetë të jetë e keqja?!
E mira nuk duhet gjetur në predikime religjioze apo në profetë, as në mësimet e sociologëve dhe udhëheqësve popullorë, madje as në sistemet etike të filozofisë… Përtej gjithçkaje, njerëzit e zakonshëm mbartin dashuri në zemrat e tyre dhe dhembshuri për gjithçka të gjallë. Së bashku me të Mirën e tmerrshme, ekziston edhe mirësia e përditshmërisë njerëzore. Mirësia e një të moshuare që i shpie një copë bukë një të burgosuri, mirësia e ushtarit që e lejon armikun e plagosur të pijë ujë nga pagurja e tij, mirësia e rinisë ndaj të vjetërve të tyre, mirësia e fshatarit që fsheh një hebre në kasollen e tij.
Mirësia private e njeriut për njeriun; mirësi e vogël, e padëshmuar. Diçka që do e quanim mirësi të pakuptimtë. Mirësi jashtë çdo sistemi të së mirës religjioze dhe sociale. Po nëse e mendojmë më gjatë, kuptojmë se kjo mirësi private, aksidentale, e pakuptimtë, është në fakt e përjetshmja. Shtrihet kudo që hedhim sytë, mbi gjithçka të gjallë. Edhe në më të tmerrshmet e kohërave, përgjatë marrëzisë të kryer në emër të së mirës universale dhe lavdisë së shteteve, kohëra kur njerëzit degdiseshin si gjethet në erë, mbushnin llogore dhe hendeqe trupash si të ishin ortekë gurësh, edhe në këto kohëra kjo mirësi patetike i mbijetoi jetës si atome të radiumit.
Disa ushtarë gjermanë arritën në një fshat për t’u hakmarrë për vdekjen e dy ushtarëve të tyre. Gratë e fshatit u urdhëruan të gërmonin varre në dalje të pyllit. Një mesogrua kishte fshehur disa ushtarë në shtëpinë e saj. Bashkëshortin së bashku me njëzet fshatarë të tjerë i kishin marrë në polici. Gjumi nuk e zinte deri në mëngjes: gjermanët gjetën një kosh qepësh dhe një qyp me mjaltë në qilarin e saj. Ndezën drutë, gatuan omëletë dhe pinin vodka. Më i vjetri prej tyre luante harmonikën, ndërsa të tjerët këndonin dhe mbanin ritmin me përplasjen e këmbëve. Gruas as nuk i hidhnin sytë, thuajse nuk ekzistonte. Kur erdhi mëngjesi, filluan të kontrollonin armët. Më i vjetri, tërhoqi këmbëzën gabimisht dhe qëlloi veten në stomak. Të gjithë filluan të vraponin dhe të bërtisnin. Gjermanët ia dolën disi ta mjekonin dhe ta shtrinin. Më pas dolën jashtë dhe i bënë shenjë gruas të ruante të plagosurin. Gruaja mendoi me vete sa e thjeshtë do të ishte ta mbyste. Ai ishte aty, i humbur, sytë e mbyllur, lot i rridhnin në fytyrë, kafshonte buzët nga dhimbja… Papritmas hapi sytë dhe foli rusisht: “Ujë nënë!” Mallkuar qofsh, mendoi gruaja me vete. Duhet të të mbys, atë duhet të bëj. E megjithatë i dha ujë. Ai e kapi nga dora dhe i kërkoi ta ndihmonte të ngrihej sepse nuk mund të merrte frymë nga gjakderdhja. Gruaja e ndihmoi të ngrihej dhe ushtari u kap rreth qafës së saj. Jashtë shtëpisë u dëgjuan të shtëna dhe gruaja filloi të dridhej. Pasi gjithçka mbaroi, u tregoi njerëzve se çfarë kishte bërë. Askush nuk arrinte ta kuptonte; as ajo vetë nuk mundej ta shpjegonte.
Kjo mirësi e pakuptimtë dënohet në fabulën e pelegrinit që strehoi gjarprin në gji. Është mirësia që tregon mëshirë për tarantulën që kafshon një fëmijë. Mirësi e të marrëve, e verbër. Njerëzit kërkojnë për fabula të ngjashme që tregojnë rrezikun e mirësisë së tillë. Por njeriu nuk duhet t’i frikësohet. Kjo mirësi, qesharake dhe idioteske, është gjëja më humane në qeniet njerëzore. Është ajo që e dallon njeriun, arritja më e lartë e shpirtit të tij. JO, thotë kjo mirësi, jeta vetë nuk është e keqja!
Kjo mirësi është e pakuptimtë dhe e pafjalë. Është e verbër, instiktive. Kur krishterimi u mundua ta trupëzonte në etërit e kishës, mirësia u venit; fara e saj u shndërrua në lëvore. Mirësia ka fuqi për aq kohë sa është idioteske dhe e pakuptimtë, e fshehur në qoshet më të errëta të shpirtit njerëzor, përpara se të shndërrohet në mjet apo mall në duart e predikuesve, përpara se minerali i papërpunuar të shndërrohet në monedhë të kushtuar shenjtërimit. Është e thjeshtë po aq sa vetë jeta. Edhe mësimet e Jezuit e privuan nga fuqia e saj.
Po ndërsa humbas besimin në të Mirën, ndiej se humbas besimin edhe te mirësia. Më dukej po aq e bukur dhe e pafuqishme sa vesa. Çfarë vlere kishte nëse nuk ishte ngjitëse? Mirësia është e fuqishme vetëm atëherë kur është e papushtetshme. Nëse njeriu përpiqet t’i japë pushtet, ajo zhbëhet, venitet, zhduket.
Sot, mund të shoh fuqinë e vërtetë të së keqes. Parajsa është e zbrazur. Njeriu është i vetëm në tokë. Si mund të shuhet flaka e të keqes? Me pika të vogla të vesës të gjallë, me mirësi njerëzore? Jo. As i gjithë uji i reve dhe deteve nuk mund ta fikin atë flakë – aq më pak një grusht vese i mbledhur me mundim nga kohërat e librave të shenjtë deri në të tashmen e hekurt…
Pas dëshpërimit që nuk e gjeta dot të mirën as në Zot, as në natyrë, fillova të dëshpërohem edhe nga mirësia. Por sa më shumë përballesha me errësirën e fashizmit, aq më shumë kuptoja që njerëzorja mbijeton edhe në buzë të varrit, edhe në dyert e dhomave të gazit. Besimi im është kalitur në ferr. Besimi im ngrihet nga flakët e krematoriumit, nga dyshemeja e dhomës së gazit. Kam kuptuar që nuk është njeriu impotent në përleshjen me të keqen, por e keqja impotente në përleshje me njeriun. Pafuqia e mirësisë, e mirësisë të pakuptimtë, është sekreti i pavdekësisë së saj. Nuk mund të pushtohet. Sa më idioteske, sa më e pashpresë që mund të duket, aq e fuqishme është. Profetët, predikuesit, liderët dhe reformatorët janë impotentë para saj. Kjo dashuri e verbër, është kuptimësimi i njeriut.
Historia e njerëzimit nuk është ajo e së mirës në përleshje për të tejkaluar të keqen. Është betejë e të keqes së madhe që tenton të mbysë mirësinë njerëzore. Po nëse njerëzorja brenda njeriut nuk shkatërrohet edhe në kohëra si këto, atëherë ajo nuk do të pushtohet kurrë.
Pasi mbaroi leximin, Mostovskoi qëndroi ulur me sytë thuajse të mbyllur. Njeriu që i kishte shkruar këto fjalë ishte rrënojë e një shpirti të pafuqishëm. Predikuesi deklaron se parajsa është zbrazur… E sheh jetën si luftë të gjithçkaje kundër gjithçkaje. Përsëri në fund fillon t’u bjerë të njëjtave kambana të vjetra, duke lavdëruar mirësinë e të moshuarve, me shpresën se do të shuajë zjarrin gjigand me një shiringë klizme. Çfarë plehrash!
Mostovskoi vështroi murin gri të qelisë së tij dhe kujtoi karrigen e tij blu dhe bisedat me Lisin. E pushtoi një ndjesi e rëndesës; nuk i dhimbte koka por zemra, ndaj e kishte të vështirë të merrte frymë. Përfundimisht kishte gabuar që kishte dyshuar të Ikonoikovi. Shkarravinat e këtij budallai të shenjtë i frikësonin pushtuesit dhe hetuesit po aq sa vetë Mostovskoin. Mendoi dhe njëherë mbi Çernetsovin, dhe përbuzjen dhe urrejtjen me të cilën oficeri i Gestapos kishte folur për njerëzit si ai. Konfuzioni dhe depresioni që e pushtuan dukeshin më të dhimbshme se çdo vuajtje fizike. /Teza11/
Hyrja dhe përkthimi: Frenklin Elini
Imazhi: Wikimedia
