Sead Zimeri
Filozof
Asnjë marrëdhënie nuk mund të funksionojë pa një formë të besimit (në anglisht trust). Pa të, nuk ka bashkëpunim të vërtetë, nuk ka përkushtim të qëndrueshëm, dhe çdo lidhje mbetet e brishtë—veçanërisht kur përballemi me pasiguri apo krizë. Të kesh besim te dikush (to trust someone) nuk është thjesht një ndjenjë, por një akt që nënkupton mbështetje dhe një dorëzim të vetes në duart e tjetrit, me gjithë pasiguritë që kjo sjell. Kur i besojmë dikujt, i japim atij përgjegjësi jo vetëm për një detyrë apo veprim, por për një pjesë të jetës sonë. Dhe ky dorëzim mbart rrezik: rrezikun që tjetri do të na zhgënjejë, do të na tradhtojë, apo do të na shfrytëzojë. Pikërisht për këtë arsye, besimi nuk mund të ndahet nga besueshmëria (në anglisht trustworthiness). Nuk mund të kemi besim pa e pyetur më parë veten: a është ky person i denjë për besimin tim?
Shumë prej dështimeve tona – personale dhe shoqërore – vijnë nga fakti se u kemi besuar njerëzve që nuk e meritojnë. Ka raste kur një akt besimi është fatal: i hap derën një të panjohuri që kërkon strehë dhe përfundon i grabitur ose i vrarë. E megjithatë, mikpritja përfshin pikërisht një akt të tillë të hapjes ndaj tjetrit të panjohur. Siç ka argumentuar Derrida, mikpritja e vërtetë është e pakushtëzuar: ajo nuk vendos rregulla paraprake, nuk parashtron kushte. Ajo pret tjetrin pa e ditur kush është, çfarë synon, apo si do të sillet. Prandaj, mikpritja mbart në vetvete një rrezik të brendshëm, jo sepse gjithmonë sjell pasoja të rrezikshme, por sepse e vendos mikpritësin në një pozitë të pambrojtur. Rreziku është një mundësi e përhershme që buron nga vetë natyra e hapjes. Në jetën moderne, kemi tentuar ta shmangim këtë pasiguri përmes institucioneve të menaxhimit të mikpritjes — hotelet, kontratat, sistemet e kontrollit — por kjo është më shumë një zëvendësim sesa realizim i mikpritjes në kuptimin e saj etik.
Ndoshta çdo praktikë njerëzore që ka vërtet vlerë përfshin një kontradiktë të tillë: të jesh i hapur, por i ekspozuar. Mjafton të mendosh për dashurinë. Të dashurosh do të thotë t’i besosh dikujt që nuk do të të lëndojë, që do të kujdeset për ty në mënyrë të qëndrueshme. Por ndoshta je pikërisht ti ai që e lëndon tjetrin. Dashuria nuk është e mundur pa rrezik. Është një akt që mund të të lartësojë shpirtërisht ose të të rrëzojë thellë. Nuk ka garanci.
Por të kesh besim, kur përballë nuk ke dikë të besueshëm, nuk është thjesht një rrezik që ia vlen të merret — është një akt i pamatur, ndonjëherë edhe një formë marrëzie. Edhe marrëdhëniet që nuk janë të thella apo emocionale, si ato profesionale apo qytetare, mund të shpërbëhen sapo të thyhet besimi. Prandaj, t’i besosh dikujt nuk duhet të jetë një reagim impulsiv, as një akt i pakushtëzuar nga prova. Besimi duhet të lindë si përgjigje ndaj asaj që tjetri ka treguar me veprimet e tij — si ndershmëri, aftësi dhe qëndrueshmëri në kohë.
Çfarë e përbën besueshmërinë? Filozofja Onora O’Neill propozon tre elementë: ndershmëri (honesty), aftësi (competence) dhe qëndrueshmëri (reliability). Këto janë thelbësore, sidomos kur flasim për marrëdhënien tonë me figurat publike. Nuk mund t’i besosh një politikani nëse ai gënjen, mashtron, ose manipulon me qëllim. Sepse nëpërmjet votës, po i dorëzon atij kontrollin mbi një pjesë të jetës tënde kolektive. Një politikan i pandershëm nuk të zhgënjen vetëm ty si individ – ai minon besimin qytetar dhe shkatërron vetë themelet e bashkëjetesës demokratike.
Por ndershmëria nuk mjafton. Një person mund të jetë i sinqertë, por plotësisht i paaftë për të përmbushur përgjegjësitë që ka marrë. Kompetenca është po aq thelbësore. Të kesh besim te dikush që nuk është i aftë do të çojë në dështim – edhe nëse qëllimi i tij është i mirë.
Së fundi, qëndrueshmëria. A është ky person i tillë që mund t’i besosh vazhdimisht, apo vetëm rastësisht? Dikush që është herë i ndershëm e herë jo, nuk është i besueshëm. Dikush që herë vepron me përgjegjësi dhe herë e lë gjithçka në mes, nuk mund të mbajë mbi vete peshën e besimit tënd. Qëndrueshmëria nënkupton përputhje të vazhdueshme midis fjalës dhe veprës, midis premtimit dhe realizimit.
Kjo do të thotë se edhe ne si qytetarë kemi një përgjegjësi. Nuk mjafton të shpresojmë që dikush do të jetë i ndershëm apo i aftë. Duhet të shohim provat, të lexojmë shenjat, të nxjerrim përfundime nga përvoja. Nëse të gjitha provat sugjerojnë se një person është i paqëndrueshëm, i pandershëm ose i paaftë – atëherë t’i besosh atij është jo vetëm naivitet, por një lloj bashkëpunimi në mashtrim. Ne jemi përgjegjës për atë kujt ia besojmë vetveten.
Mësimi që duhet të nxjerrim nuk është se duhet të heqim dorë nga besimi. Një jetë pa mundësinë për t’i besuar tjetrit është një jetë e zhveshur nga përkatësia, afërsia dhe shpresa. Por besimi nuk është një e mirë që shpërndahet pa dallim; është një akt që duhet të udhëhiqet nga gjykimi moral. Të kesh besim është të pranosh një formë varësie ndaj tjetrit — dhe si i tillë, është një hap serioz që kërkon kujdes. T’i besosh dikujt do të thotë t’i dorëzosh atij jo vetëm një pritje, por një përgjegjësi për jetën tënde në një masë të caktuar. Dhe për këtë arsye, ai që zgjedhim të jetë objekt i besimit tonë duhet të jetë dikush që e meriton. Të dish se kujt t’i besosh është një nga format më të vështira, por më thelbësore të mençurisë praktike.
*Shkrimi është shkruar në veçanti për Nistori.com. Të drejtat e botimit i kanë vetëm Nistori dhe autori. Qëndrimet e autorëve jo me domosdoshmëri pajtojnë me politikën redaktuese të portalit.
