Me vite institucionet dhe ndërmarrjet shtetërore kanë borxhe me qindra miliona euro. Edhe me ndryshimin e qeverive ka pak ndryshime apo ulje të borxheve të ndryshme të ministrive, ndërmarrjeve publike, shumicës së komunave. Në vitet e kaluara në vazhdimësi më pak apo më shumë ministritë, fondet, ndërmarrjet publike, spitalet dhe komunat kanë borxhe të ndryshme për faturat e papaguara të energjisë elektrike, ujit, prokurimit, tenderët e përfunduar. Sivjet, për tremujorin e tretë 2025, borxhet lidhen me disa baza, për paga, kontribute, shërbime, materiale, pajisje, subvencione, por ata kanë vështirësi edhe në shlyerjen e kredive. Raporti i fundit i Ministrisë së Financave tregon se mbi 650 milionë euro janë borxhet e institucioneve të ndryshme të shtetit në nivel lokal dhe qendror.
Një pjesë e madhe e ndërmarrjeve publike, si dhe shoqërive aksionare, operojnë me borxhe të vjetra dhe grumbullojnë borxhe të reja, dhe pa subvencione përmes ndihmës komunale ose buxhetore nga shteti, ato nuk mund të funksionojnë ose të shpërndajnë pagat tek punëtorët. Për më tepër, në shumë prej tyre borxhet po shtresohen nga viti në vit dhe është vështirë që gjendja të kthehet në zero, siç është rasti me dy kompanitë shtetërore të hekurudhave që me vite kanë borxhe të ndryshme si ajo e transportit me afër 75 milionë euro dhe ajo e infrastrukturës me afër 59 milionë euro, apo së bashku kanë një borxh prej mbi 130 milionë euro.
Kompania e transmetimit të gazit natyror NOMAGAS ka një borxh prej gati 89 milionë eurosh, të shtresuar me vite dhe të trashëguar nga periudha të ndryshme të punës. Bile, kjo ndërmarrje tre vite më parë kishte borxh prej 82 milionë euro. Kompania energjetike e shtetit ElektroEkonomia ka një borxh prej 60 milionë euro, ndërsa të tre kompanitë e ngrohjes për prodhim, shpërndarje dhe furnizim kanë një borxh prej më shumë se 40 milionë euro. Lista e debitorëve për tremujorin e parë të këtij viti përfshin shumë komuna, shkolla, spitale, shërbimin e punëve të përgjithshme të Qeverisë, ministri, ndërmarrjen e transportit urban në Shkup, Ujësjellësin e Shkupit , Postën e Maqedonisë dhe shumë të tjera.
Sipas këtyre shifrave, në tremujorin e parë të këtij viti, krahasuar me të njëjtën periudhë të vitit të kaluar, borxhi i institucioneve shtetërore është rritur me 160 milionë euro, dhe krahasuar me tremujorin e fundit të vitit 2024, ka patur gjithashtu një kërcim, por ishte më i vogël dhe arriti në 25 milionë euro.
Në vitet e fundit, komunat janë kritikuar vazhdimisht për menaxhimin e dobët të punëve të tyre, për mungesën e auditimeve të brendshme, për mbingarkesën me staf krejtësisht të panevojshëm dhe për shpenzimin e pjesës më të madhe të buxheteve të tyre për paga. Analistët ekonomikë thonë se problemi kryesor është menaxhimi joefikas i ndërmarrjeve publike dhe shoqërive aksionare. “Për shkak të ndërhyrjes së politikave në funksionimin e këtyre kompanive, ka mbipunësime dhe shpesh joefikasitet në potencialin e punës. Pra, po mungon menaxhimi profesional, respekti për të gjitha ligjshmëritë e kapitalit, dhe pastaj në një situatë të tillë nëse respektohen këto parime shumë shpejt ato do të bëheshin po aq efikase sa të gjitha kompanitë private”, thonë ekspertët.
Borxhi total i ndërmarrjeve publike dhe shoqërive aksionare të themeluara nga shteti dhe komunat për vitin 2020 ishte pothuajse një miliard euro, referuar të dhënave nga Ministria e Financave. Këto kompani rregullisht, pothuajse çdo vit, regjistrojnë humbje operative, ndërkohë që në të njëjtën kohë rrisin borxhet e tyre. Edhe pesë vite më vonë ato kanë borxhe të larta dhe probleme në funksionimin e tyre.
QËLLIMET JOFITIMPRURËSE
Analiza e autorit Pavle Gacov thekson se përveç fitimit (ekonomik), ndërmarrjet publike duhet të arrijnë dhe mbështesin qëllime të caktuara jofitimprurëse (sociale, strategjike) që konsiderohen motivi kryesor i ekzistencës së tyre. Por, më shpesh, vendeve u mungon përvoja në përcaktimin e qartë dhe në mënyrë të qartë të këtyre qëllimeve, gjë që e bën shumë të vështirë matjen e suksesit të zbatimit të tyre. Pra, ndërmarrjet publike duhet të arrijnë një komponent të caktuar publik. Lind pyetja, çfarë përbën atë komponent publik?
Aktivitetet me interes të përgjithshëm përfshijnë aktivitete jo-tregtare (p.sh. arsimi i detyrueshëm, mbrojtja sociale, kujdesi shëndetësor), por edhe aktivitete që janë po aq me interes të përgjithshëm, por në të njëjtën kohë janë aktivitete tregu (p.sh. energjia, telekomunikacioni, aktivitetet e transportit, etj). Nga ana tjetër, janë pikërisht këto qëllime jofitimprurëse dhe joekonomike që përdoren si justifikim për operacione joefikase. Megjithatë, ka pak prova që joefikasiteti rrjedh nga vendosja e objektivave joekonomike (kryesisht sociale) për politikat publike. Duhet bërë një dallim i qartë midis (jo)efikasitetit të një ndërmarrjeje publike për shkak të vendimeve të biznesit që lidhen me interesin më të gjerë publik (për shembull, mirëmbajtja e një linje hekurudhore jofitimprurëse për shkak të nevojës për të transportuar nxënësit në shkollë çdo ditë) dhe vendimeve të biznesit që janë të këqija, pavarësisht nëse ato lidhen me interesin publik apo jo, dhe që më së shpeshti lidhen me korrupsionin, nepotizmin dhe ndikimin politik, thekson analiza e Gacov.
Në çdo rast, kur qëllimet e vendosura nuk përmbushen nga ndërmarrjet publike, qeveritë duhet të kenë procedura të qarta dhe të parashikueshme për rehabilitimin e tyre, madje edhe për likuidimin dhe shitjen e ndërmarrjeve publike, të cilat do të parandalojnë dhe minimizojnë ndërhyrjet politike, por nga ana tjetër, masat e duhura për sigurimet shoqërore dhe për sanimin e pasojave të mbylljes së ndërmarrjes publike duhet të parashikohen gjithmonë paraprakisht.
Ndërmarrjet publike kanë disa dobësi. Kështu, ato kanë sistematikisht produktivitet më të dobët krahasuar me sektorin privat. Analiza statistikore zbulon se ndërmarrjet publike karakterizohen nga: (1) mbipunësim politik krahasuar me homologët e tyre në sektorin privat, (2) ato gjenerojnë të ardhura më të ulëta për punonjës, (3) si rregull, paguajnë paga më të larta se kompanitë private (në kohë krize ato mbrojnë më mirë pagat reale), (3) ato gjenerojnë borxhe dukshëm më të larta ndaj shtetit dhe, jo çuditërisht, (4) ato janë dukshëm më pak fitimprurëse.
ILAÇI PËR HUMBJET
Besohet se shumë subjekte shtetërore ekzistojnë sot pa një shpjegim të qartë për qëllimin e ekzistencës së tyre dhe perceptohen si një relikt i procesit të papërfunduar të tranzicionit dhe privatizimit, gjë që i bën shumë prej këtyre subjekteve jo konkurruese. Shumë prej tyre shkaktojnë dalje të konsiderueshme nga buxheti i shtetit dhe në disa raste kontribuojnë në kriza ekonomike dhe fiskale. Reformat thelbësore në vend për sa i përket ambicieve sipërmarrëse të vendit janë më se të nevojshme. Dy qasje janë të mundshme: E para është ruajtja e dualizmit në rregullimin e kryerjes së aktiviteteve me interes publik përmes ndërmarrjeve publike dhe shoqërive tregtare në pronësi të plotë ose shumicë të shtetit, dhe e dyta, nëpërmjet unifikimit të rregullave që rregullojnë aktivitetet dhe subjektet që kryejnë aktivitete me interes publik.
Edhe nëse pranohet domosdoshmëria e reformave, kjo, në vetvete, nuk është e mjaftueshme dhe nuk do të sjellë ndonjë ndryshim thelbësor. Disa nga këto reforma mund të mos jenë të mundura në një afat të shkurtër, veçanërisht në vendet me më pak kapacitet si i yni. Por, sigurisht, duhet të fillojë. Megjithatë, përmirësimet normative vetëm de jure nga ligjvënësi, të cilat, nga ana tjetër, nuk përkthehen në ndryshime reale në zbatim, nuk japin fryte.
Ndryshimet në ligje kërkojnë, mbi të gjitha, një vendosmëri të fortë politike për të vepruar kundër interesave të veta, gjë që mund të çojë në rezistencë të ashpër politike. Kërkohen zgjedhje të vështira, të tilla, si për shembull, shkurtimet e vendeve të punës, shitja e aseteve jo-thelbësore të ndërmarrjeve publike ose ristrukturime të tjera, të cilat, nga ana tjetër, do të kërkojnë një ndryshim në kulturën dhe mentalitetin e korporatave. Gjithashtu, në të ardhmen, vendi ynë do të duhet të rishikojë dhe përditësojë vazhdimisht kuadrin e tij ligjor që rregullon subjektet shtetërore. Megjithatë, e gjithë kjo duhet parë përmes lentës së një konteksti më të gjerë, domethënë, përmes prizmit të zbatimit të dukshëm të parimit të sundimit të ligjit dhe luftës efektive kundër korrupsionit. Sa më shumë përmirësohet perceptimi i sundimit të ligjit në vend, aq më shumë do të përmirësohet në mënyrë refleksive qeverisja dhe performanca e ndërmarrjeve publike, konstaton analiza. /Koha/
