Mënyra se si të rinjtë e kuptojnë, praktikojnë dhe kultivojnë demokracinë është fokusi i punës së Fondacionit Westminster për Demokraci (WFD) në Maqedoninë e Veriut. Të dhënat tregojnë se të rinjtë, që në përgjithësi nuk janë të interesuar për zhvillimet socio-politike, nuk ndiejnë besim as tek institucionet dhe as tek vetja për të ndikuar mbi to dhe deklarojnë në mënyrë të pavarur ndjenjën e përjashtimit, shkruan Nistori.
Studimi bazohet në analizën e programeve mësimore (përmbajtjeve mësimore dhe teksteve shkollore të zgjedhura), si dhe në dhjetë intervista me mësues të shkollave të mesme dhe profesionistë nga administrata arsimore dhe tre fokus grupe me nxënës.
Nga analiza mund të vërehet si më poshtë:
- një hap pozitiv përpara është materiali mësimor për lëndën mësimore Arsimi qytetar për vitin e parë të arsimit të mesëm profesional dhe pjesërisht ai i Sociologjisë për vitin e katërt (lënda me zgjedhje). Materiali mësimor në Arsim qytetar ka përfaqësim të plotë dhe cilësor të elementeve të analizuara të demokracisë në të tre aspektet, si dhe përmbajtje që inkurajon pjesëmarrjen qytetare dhe të nxënësve.
- programet mësimore dhe tekstet shkollore janë kryesisht të papërshtatshme dhe të vjetruara, prandaj mësimdhënësit shpesh japin mësim me ndihmën e materialeve mësimore shtesë (prezantime, fletë mësimore, materiale të diktuara, etj.),
- ka një përfaqësim të pjesshëm të përmbajtjes që pasqyron vlerat bashkëkohore demokratike. Ka mungesë të përmbajtjes që do të përpunojë drejtpërdrejt vlerat demokratike dhe do të shpjegojë rëndësinë e elementeve kryesore demokratike siç janë sovraniteti demokratik, zgjedhjet e lira dhe të ndershme, media e lirë, respektimi i të drejtave të njeriut, ndarja e pushtetit dhe sundimi i ligjit,
- në përmbajtjet mësimore nuk ka pothuajse asnjë përmbajtje që do t’i inkurajonte pjesëmarrjen qytetare ose studentore dhe ka pak përmbajtje për shoqërinë civile dhe rolin e saj në demokraci,
- në disa nga tekstet shkollore ka edhe shembuj të përmbajtjes diskriminuese, përkatësisht përmbajtje që inkurajon paragjykimet dhe stereotipet
Programet mësimore dhe tekstet shkollore janë kryesisht të papërshtatshme dhe të vjetruara, prandaj mësimdhënësit shpesh japin mësim me ndihmën e materialeve mësimore plotësuese (prezantime, fletë mësimore, materiale të diktuara, etj.).
Nga programet mësimore dhe tekstet shkollore të analizuara mund të vërehet se ka një përfaqësim të pjesshëm të përmbajtjes që pasqyron vlerat bashkëkohore demokratike. Shumë nga konceptet demokratike të analizuara janë lënë jashtë ose përmenden vetëm në mënyrë indirekte, ndërsa nxënësit nuk marrin një pasqyrë të thjeshtë dhe të saktë të kuptimit dhe rolit të elementeve demokratike të analizuara.
Në përgjithësi, mund të konstatohet se kurrikulat në shumicën e rasteve janë mjaft të vjetruara (shumica e tyre datojnë nga periudha 2001-2003) dhe nuk japin informacion më të detajuar mbi përmbajtjen e kurrikulës. Përveç kësaj, nga intervistat e zhvilluara dhe fokus grupet me nxënësit, mund të përcaktohet se mësuesit përveç teksteve shkollore përdorin përmbajtje shtesë mësimore në mënyrë që ta afrojnë çështjen me nxënësit dhe të lehtësojnë mësimin. Duke vepruar kështu, nxënësit vunë re se në praktikë kryesisht mësojnë nga përmbajtja shtesë kurrikulare, jo nga tekstet shkollore, sepse në shkolla ka mungesë të teksteve shkollore, kështu që disa prej tyre nuk marrin fare tekste shkollore gjatë vitit shkollor. Disa nga profesorët e intervistuar shpjeguan se përveç disponueshmërisë së pabarabartë të teksteve shkollore, ata duhet të përdorin edhe përmbajtje shtesë kurrikulare për shkak të vjetërsisë së teksteve shkollore që nuk pasqyrojnë trendet moderne shoqërore.
Ata sqaruan se e zhvillojnë një përmbajtje të tillë kurrikulare bazuar në tekstet shkollore ekzistuese, por edhe në literaturë shtesë. Megjithatë, meqenëse përmbajtja shtesë mësimore në praktikë ndryshon nga mësuesi në mësues, analiza e disa prej tyre nuk do të kontribuonte në ndërtimin e një tabloje të përgjithshme të përmbajtjes mësimore, as në të dhëna që mund të përgjithësohen.
SOCIOLOGJIA PËR VITIN E TRETË TË ARSIMIT TË MESËM GJIMNAZ
Programi mësimor për sociologji për vitin e tretë të arsimit të mesëm, drejtimi gjimnaz daton nga viti 2002 dhe ka për qëllim nxënësit që kanë zgjedhur të ndjekin mësimin në drejtimin humanist- shoqëror, në drejtimin A dhe B. Në program ka përfaqësim të elementeve të aspektit përfaqësues të demokracisë si sovraniteti demokratik, zgjedhjet e lira dhe të ndershme, partitë politike dhe mediat e lira, por nuk ka përfaqësim të dy aspekteve të tjera (të drejtat e njeriut dhe institucionet), as të përmbajtjes për pjesëmarrje qytetare. Ekziston gjithashtu një mbivendosje e konsiderueshme me programim mësimor të analizuar më parë, për vitin e dytë. Pjesa më e madhe e përmbajtjes në programin mësimor për vitin e tretë tashmë është përpunuar ndjeshëm në programin e vitit të dytë, dhe kjo shprehet veçanërisht në aspektin e përmbajtjeve që kanë pikë të përbashkët me vlerat demokratike që janë objekt hulumtimi në këtë studim.
SOCIOLOGJIA PËR ARSIMIN E MESËM, GJIMNAZ VITI I IV-T
Programi mësimor për Sociologji për vitin e katërt të arsimit të mesëm (lëndë zgjedhore) daton nga viti 2002 dhe, ndryshe nga dy programet mësimore të mëparshme (për vitin e dytë dhe të tretë), është përplot me përmbajtje të rëndësishme për vlerat demokratike. Ka përfaqësim të disa elementeve të aspektit përfaqësues të demokracisë, siç janë sovraniteti demokratik, zgjedhjet e lira dhe të ndershme, partitë politike dhe mediat e lira. Përveç kësaj, këto kategori shpjegohen evolucionarisht përmes prizmit të zhvillimit të shkencave shoqërore dhe autorëve kryesorë liberalë si Thomas Hobbes dhe John Locke, por edhe autorë si Friedrich Hayek, Robert Nozick, Pierre Bourdieu dhe Jürgen Habermas. Gjithashtu, aspekti i të drejtave të njeriut përfaqësohet në mënyrë solide, me përmbajtje si në karakterin universal ashtu edhe në atë të pandashëm të të drejtave të njeriut dhe konventave ndërkombëtare që më së shpeshti lihen jashtë përmbajtjeve të tjera mësimore, ndërsa ka një përfaqësim solid të përmbajtjes nga aspekti institucional i demokracisë siç është ndarja e pushtetit dhe sundimi i ligjit. Së fundi, në program ka një përfaqësim të përmbajtjes së shoqërisë civile. Edhe pse ky program është nga më të kompletuarit sa i përket vlerave demokratike, fatkeqësisht lënda mësimore e sociologjisë për vitin e katërt është zgjedhore dhe në të marrin pjesë vetëm një numër i vogël nxënësish nga fusha socio-humaniste, kombinimi B, i cili në një numër të madh të shkollave të mesme nuk përfaqësohet fare, madje edhe në rastet kur përfaqësohet, zgjidhet nga një numër jashtëzakonisht i vogël nxënësish.
HYRJE NË DREJTËSI PËR VITIN E TRETË TË ARSIMIT TË MESËM
Programi mësimor pas hyrjes në drejtësi për vitin e tretë të arsimit të mesëm daton që nga viti 2003 dhe u dedikohet nxënësve që kanë zgjedhur të ndjekin mësimin në fushën e shkencave shoqërore humane A. Në programin mësimor pothuajse nuk ka asnjë përfaqësim të tre aspekteve të identifikuara më parë të demokracisë (aspekti përfaqësues, aspekti i të drejtave të njeriut dhe aspekti institucional) me përjashtim të përmendjes së paqartë të sundimit të ligjit dhe shtetit të së drejtës si koncepte kryesore për shtetin demokratik. Gjithashtu, në program nuk ka përmbajtje për pjesëmarrjen qytetare apo shoqërinë civile. Për këtë lëndë, u analizua i vetmi tekst i disponueshëm: Hyrje në drejtësi për vitin e tretë të arsimit të mesëm nga Dimitar Bajallxhiev, Miodrag Micajkov dhe Dobrinka Taskovska nga botimi i vitit 2009.
ARSIMI QYTETAR PËR VITIN E PARË TË ARSIMIT PROFESIONAL
Programi mësimor për arsim qytetar për vitin e parë të arsimit profesional u miratua në vitin 2019 dhe, ndryshe nga shumica e programeve mësimore të tjera të analizuara në kuadër të këtij studimi, ofron një pasqyrë më të detajuar të përmbajtjeve që do të përfshihen me lëndën. Programi është i pasur me përmbajtje që përcjell vlera demokratike dhe ka një përfaqësim të mirë të të tre aspekteve të analizuara të demokracisë (aspekti përfaqësues, aspekti i të drejtave të njeriut dhe aspekti institucional i demokracisë). Ky është i vetmi program që paraqet parimet e qeverisjes së mirë, duke përmendur konceptin e interesit publik, format dhe llojet e ndryshme të korrupsionit, si dhe konceptet e drejtësisë sociale dhe drejtësisë. Së fundi, programi përmban përmbajtje për shoqërinë civile, si dhe përmbajtje që inkurajon drejtpërdrejt pjesëmarrjen dhe veprimin qytetar midis nxënësve.
FILOZOFIA PËR VITIN E KATËRT TË ARSIMIT TË MESËM
Programi mësimor për lëndën e filozofisë për vitin e katërt të arsimit të mesëm (lëndë e detyrueshme për të gjitha fushat arsimore) daton nga viti 2002 dhe organizohet në mënyrë kronologjike dhe trajton disiplinat kryesore filozofike midis filozofëve më të rëndësishëm ose mësimeve filozofike. Programi nuk është aq i detajuar dhe të të pothuajse nuk përmendet asnjë përmbajtje që i referohet tre aspekteve të demokracisë së analizuar (aspekti përfaqësues, aspekti i të drejtave të njeriut dhe aspekti institucional) me përjashtim të përmendjes indirekte të të drejtave themelore të njeriut. Për këtë lëndë janë analizuar dy
tekste shkollore:
- Filozofia për arsimin e mesëm të reformuar të vitit IV nga Stefan Sidovski dhe
Kirill Temkov (2009) dhe - Filozofia për vitin IV të reformuar të arsimit të mesëm nga Bajram Selmani
(2009) botuar në gjuhën shqipe.
Qëllimi i këtij studimi ishte përcaktimi i përfaqësimit dhe mënyrës në të cilën vlerat demokratike përfaqësohen në përmbajtjet mësimore në arsimin e mesëm. Nga sa më lartë, mund të konkludohet se programet mësimore dhe tekstet shkollore janë kryesisht të papërshtatshme dhe të vjetruara, prandaj mësimdhënësit shpesh japin mësim me ndihmën e materialeve mësimore plotësuese (prezantime, fletë mësimore, materiale të diktuara, etj.).
Nga programet mësimore dhe tekstet shkollore të analizuara mund të vërehet se ka një përfaqësim të pjesshëm të përmbajtjes që pasqyron vlerat bashkëkohore demokratike. Shumë nga konceptet demokratike të analizuara janë lënë jashtë ose përmenden vetëm në mënyrë indirekte, ndërsa nxënësit nuk marrin një pasqyrë të thjeshtë dhe të saktë të kuptimit dhe rolit të elementeve demokratike të analizuara.
Rishikimi i përmbajtjeve mësimore
Në pajtim me programet mësimore të analizuara, ekziston një nevojë e jashtëzakonshme për rishikimin e programeve mësimore, si dhe për përgatitjen e teksteve të reja shkollore. Programet mësimore duhet të përgatiten përmes një procesi më të gjerë gjithëpërfshirës, ndërsa shembulli pozitiv me Programin dhe Udhëzuesin për Arsim qytetar (2021) duhet të merret si praktikë e mirë dhe të shërbejë si një udhërrëfyes për përgatitjen e programeve të ardhshme për lëndët e analizuara. Përveç kësaj, programet e reja mësimore duhet të shkruhen në mënyrë më të detajuar, në mënyrë që mësimdhënësit e lëndës të kenë më shumë
udhëzime përmbajtësore dhe pedagogjike se si të kryejnë mësimdhënie dhe si të ndërtojnë kompetenca të përshtatshme qytetare tek nxënësit.
Është e nevojshme të rishikohen pjesërisht përmbajtjet në fushën e sociologjisë dhe të përgatiten tekste të reja shkollore. Duke pasur parasysh se ka ngjashmëri dhe mbivendosje të mëdha në përmbajtjet mësimore për lëndët e sociologjisë për vitin e dytë dhe të tretë, si dhe faktin se përmbajtja në lëndën e sociologjisë
për vitin e katërt, edhe pse një nga cilësitë më të larta për sa i përket vlerave demokratike, si lëndë zgjedhore për zonën OH-B është më së shpeshti e paarritshme për shumicën e nxënësve, është e nevojshme të rishikohet përmbajtja dhe të riorganizohet orari i orëve.
Për shembull, mësimi i përmendur për arsim qytetar në vitin e parë mund të zëvendësojë mësimin e sociologjisë në vitin e dytë, ndërsa përmbajtja për vitet e treta dhe të katërta është e detyrueshme për të gjitha drejtimet shoqërore humaniste. Kjo do të lejojë që sa më shumë nxënës me prirje ndaj shkencave shoqërore të kenë qasje në përmbajtje sociologjike. Përveç kësaj, nevojitet përgatitja e teksteve të reja shkollore ku fenomenet e studiuara do të përpunohen në bazë të literaturës së huaj cilësore që pasqyron tendencat moderne shoqërore.
Është e nevojshme të rishikohet plotësisht përmbajtja e Hyrje në drejtësi dhe E drejta dhe Rendi shtetëror dhe përgatitja e teksteve të reja shkollore. Duke marrë parasysh se këto dy tekste shkollore nuk merren fare me përmbajtjen e të drejtave të njeriut, përkundrazi, ato janë të mbushura me formulime anakronike që janë tejkaluar në shkencat shoqërore moderne, nevojitet një rishikim i plotë i këtyre përmbajtjeve. Tekstet e reja shkollore para së gjithash duhet të përshtaten me interesat dhe kapacitetet e nxënësve dhe duhet të ndërtojnë një qasje të re moderne ndaj së drejtës, e cila duhet të trajtohet si një shkencë fisnike për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut.
Është e nevojshme të rishikohet plotësisht përmbajtja e lëndëve Filozofi dhe Etikë dhe të përgatiten tekste të reja shkollore. Koncepti aktual mbi bazën e të cilit u krijua programi për Filozofi për vitin e IV, të arsimit të mesëm i referohet dimensionit historik të filozofisë dhe mësimet organizohen në bazë të zhvillimit historik dhe kronologjik.
Nga pikëpamja e transferimit të vlerave demokratike, programi dhe teksti shkollor i orientuar drejt problemeve disiplinore për lëndën e filozofisë do të përfshinte një mundësi më të madhe të përpunimit të koncepteve sociale bashkëkohore si demokracia dhe variacionet e saj. Është gjithashtu e nevojshme të rishikohet programi dhe teksti i etikës dhe të zëvendësohet përmbajtja diskriminuese me përmbajtje që do të nxisë inkluzionin dhe tolerancën e diversitetit. /Nistori/
