Të kesh ankth dhe depresion është si të jesh i frikësuar dhe i lodhur në të njëjtën kohë. Të kesh frikë nga dështimi, por të mos kesh shtysën për të qenë produktiv. Të duash të kesh miq, por të mos duash të shoqërohesh. Të duash të jesh vetëm dhe të mos duash të jesh i vetmuar. Të shqetësohesh për gjithçka dhe më pas të shqetësohesh për asgjë. Të ndjesh gjithçka menjëherë dhe më pas të ndjehesh i paralizuar i vdekur.
Ky është vetëm një nga përkufizimet se çfarë janë depresioni dhe ankthi, sëmundje që nuk janë thjesht të kohës “së re”, por kanë qenë prej kohësh, për sa kohë që ka një “tabu” për to – se është e turpshme të flasësh për të, se “gjithçka është vetëm në kokë”, se nuk ka arsye për t’u trishtuar nëse nuk ke arsye të vërtetë.
Me rastin e 10 tetorit, Ditës botërore të shëndetit mendor, Meta.mk ka biseduar me disa gra që luftojnë dhe jetojnë me ankthin, depresionin dhe çrregullimin bipolar. Disa prej tyre folën në mënyrë anonime, ndërsa disa na thanë se e kishin pastruar prej kohësh çështjen se duhej të fshihnin gjendjen e tyre, të cilën e kanë pa faj.
Sipas të dhënave të Klinikës së Psikiatrisë, një në tetë njerëz në mbarë botën përballet me vështirësi të shëndetit mendor. Adoleshentët janë një kategori veçanërisht vulnerabël dhe sipas të dhënave nga hulumtimet më të fundit në vend, 29,2% e të rinjve kanë simptoma klinike të depresionit, ndërsa 23,7% kanë simptoma klinike të ankthit në periudhën pas pandemisë COVID. Një e treta e nënave vuajnë nga simptomat e depresionit, ndërsa 28% e tyre përjetojnë ankth në periudhën pas pandemisë Covid-19.
Depresioni, sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë, prek rreth 280 milionë njerëz në mbarë botën dhe renditet si “kontribuesi i vetëm më i madh në paaftësinë globale”.
“Re të zeza mendimesh”
“Njerëzit nuk shohin kur dikush ka dhimbje mendore, sepse nuk është e dukshme, dhe ndonjëherë dhemb më shumë se çdo kockë e thyer,” Marija Përliçkova Neshovska, një nga të rinjtë e paktë në vend që foli publikisht për Meta.mk se si është të jetosh me ankth dhe sulme paniku dhe se si ato ndikojnë në përditshmërinë e saj. Nëpërmjet faqes së saj të internetit Zhena na zhena, ajo ndan rregullisht këshilla se si e përballon gjendjen dhe luftën e saj të përditshme.
“Më shfaqen re mendimesh të zeza që më shtypin dhe hyj në një film të tmerrshëm se diçka e keqe ka ndodhur ose do të ndodhë. Shumë shpesh, kur ndihem në ankth, kordat e zërit më shtrëngohen, pëllëmbët më djersiten, trupi dhe mendja ime janë të ngurtësuara dhe muskujt e mi janë të tensionuar. Kam një ndjenjë të pakëndshme në stomak, e ngjashme me “fluturat në bark”, megjithëse këto janë të këqijat që nuk do t’ia uroja askujt. Është keq me krizat e panikut që vijnë gjithmonë në mënyrë të paparashikueshme, ndonjëherë zgjasin disa minuta, por të mjaftueshme t’ju shqetësojnë”, thotë Maria, duke shtuar se me ndihmën e disa teknikave, ajo nuk është përballur me sulme paniku për një kohë të gjatë.
Në jetën e përditshme, siç thotë ajo, shumica e njerëzve e shohin “Marinë e shqetësuar” e cila ka frikë se si do të pranohet, nëse është e saktë, si e perceptojnë të tjerët dhe çfarë mendojnë për të.
“Në fakt, për ta fituar, fillova të flas publikisht për këtë temë, sepse u lodha duke u fshehur pas ankthit tim. Sa herë që shkoj në një vend të ri (punë ose fakultet), përballem me ato frikra. Edhe pse ngadalë, qoftë me moshën apo me përvojën, kam gjithnjë e më pak frikë, sepse e di që jo të gjithë mund të më pëlqejnë dhe kjo është shumë mirë”, thotë Maria.
Ajo thotë se në publik kjo temë është ende tabu dhe se disa e pranojnë kushtin, ndërsa të tjerë e mohojnë, ndaj shpeshherë përballet me komente: “hajde je mirë”. Fatkeqësisht, sipas saj, shumë punëdhënës, përfshirë eprorët, nuk e kuptojnë këtë gjendje dhe nuk e kuptojnë se disa punëtorë reagojnë më vështirë ndaj situatave stresuese.
“Nuk kemi ditë pushimi për shëndetin mendor, siç është praktikë në shumë kompani jashtë vendit. Por me kalimin e viteve kuptova se nuk ka rëndësi çfarë mendon mjedisi për këtë gjendje, por më të afërmit. Nëse keni mbështetjen e tyre, atëherë gjysma e problemit është zgjidhur. Personi më i afërt mund t’ju ndihmojë më shumë dhe t’ju pengojë më shumë, megjithëse shumë njerëz arrijnë të luftojnë vetë pa asnjë ndihmë. Fatmirësisht, burri dhe të dashurit e mi më mbështesin dhe më ndihmojnë me aq sa munden. Kjo më mjafton”, thotë Maria për Meta.mk dhe tregon recetën e saj për atë që e ndihmon më shumë, gjegjësisht tre terapitë e saj – muzikë (dëgjim dhe kërcim), pastrim dhe shkrim.
“Nuk lejova çrregullimin bipolar të më ndalonte të jem nënë”
Në kohë jete stresuese, vizita te psikologu, psikoterapisti, psikiatri është diçka që rekomandohet për përballimin më të lehtë të sfidave të jetës së përditshme, për të gjithë popullatën. Është diçka që rekomandohej nga të gjithë bashkëbiseduesit tanë, sidomos kur problemi me shëndetin mendor ekziston dhe gruaja përballet me një sfidë serioze, siç është dëshira për të realizuar veten si nënë. I tillë është rasti me bashkëbiseduesen tonë, për të cilën me kërkesë të saj nuk do të publikojmë identitetin.
Ajo u diagnostikua me çrregullim bipolar disa vite më parë. Kjo e ndaloi atë në dëshirën e saj për t’u bërë nënë gjatë asaj periudhe. Tani e reja nga Shkupi ka një fëmijë për të cilin thotë se është bekim.
“Sëmundja është e keqe. Ka ditë që mezi i laj flokët. Të gjitha gjërat që janë rutinë për njerëzit e tjerë, që ata as nuk e vërejnë se i bëjnë, janë thjesht shumë të vështira për ju. Varësisht se në çfarë faze jeni për momentin, është edhe terapia që merrni. Kur kam depresion, marr një lloj terapie, dhe kur kam mani (ashq. hiperaktivitet, emocion të theksuar), terapia është ndryshe. Pavarësisht kësaj diagnoze, dëshira ime për t’u bërë nënë ishte shumë e madhe. Dhe këtu erdhi ndihma ime më e madhe, nga spitali ditor i Klinikës së Psikiatrisë. Aty takova dy miqtë e mi më të mirë, të cilët janë pacientë me të njëjtën diagnozë dhe më kuptojnë më së miri”, thotë bashkëbiseduesja jonë.
Çrregullimi bipolar i humorit është një lloj çrregullimi depresiv, i njohur më parë si sëmundja depresive maniake. Njerëzit që vuajnë nga çrregullimi i humorit bipolar përjetojnë luhatje ekstreme të humorit – nga depresioni dhe trishtimi deri te hiperaktiviteti dhe shpreja e theksuar e emocioneve. Ndryshimet e humorit mund të ndryshojnë midis ndryshimeve të vogla dhe të rënda, kur mendimet vetëvrasëse janë gjithashtu të zakonshme.
“Sëmundja ime është e trashëgueshme. Babai im e ka, por nuk e pranoi kurrë, nuk pranoi të përballej dhe vendosi të mos shkojë te mjeku, të mos kërkojë ndihmë dhe të mos marrë terapi. Ndryshe nga ai, unë e kam pranuar sëmundjen dhe jetoj me të. Ndërgjegjësimi publik mund të mos jetë mjaftueshëm i zhvilluar, njerëzit kanë turp, shmangin ndihmën mjekësore, por është e rëndësishme për mua të theksoj se nuk ka turp të shkosh te mjeku! Përkundrazi, të gjithë punonjësit e spitalit ditor me në krye profesor Arsova janë jashtëzakonisht të përkushtuar ndaj pacientëve dhe u jam pafundësisht mirënjohëse”, thotë bashkëbiseduesja jonë, e cila është ish-përfaqësuese kombëtare, por që iu desh të hiqte dorë nga karriera për shkak të sëmundje.
Megjithatë, ajo thotë se më të afërmit e dinë saktësisht se me çfarë po përballet, veçanërisht bashkëshorti i saj që e mbështet plotësisht.
“Ai që nuk është përballur me këtë diagnozë mund ta ketë më të vështirë ta kuptojë. Kur ndjej ndryshimet në humor, e di menjëherë se duhet të kontaktoj mjekun tim. Depresioni është në vendin e dytë në popullatën botërore dhe nuk duhet të kemi turp për këtë, prandaj ekzistojnë mjekët dhe ekziston terapia. Apeli im për të gjitha gratë që po përballen me të njëjtën gjë është që nëse duan të mos heqin dorë nga ideja për të qenë nëna, ja ku jam shembulli, gjatë gjithë shtatzënisë që kam marrë terapinë, e kam kaluar shtatzënia dhe mora atë që doja më shumë”, thotë bashkëbiseduesja jonë, e cila nuk lejoi që sëmundja t’i drejtojë jetën dhe personalitetin e saj.
Profesoresha Maria Barishin Lus, e cila vuan nga çrregullimi bipolar, ka një qëndrim të ngjashëm dhe ndjeu depresion të lehtë edhe kur ishte në pubertet. Deri më tani ajo ka jetuar në Amsterdam, Holandë, Kanada dhe Zelandën e Re, ndërsa vitin e kaluar vendosi të kthehet në vendlindjen e saj në Maqedoni.
“Depresioni i parë i madh e kam pasur në moshën 20-vjeçare, kur isha në vitin e dytë të universitetit, ndërsa studioja në Amsterdam. Jeta ime nuk ndryshoi shumë, ishte më shumë një proces i të mësuarit për të parë veten. Ajo që më bëri përshtypje ishte se humba të dashurit sepse nuk u pëlqente sjellja ime shumë e shoqërueshme gjatë fazave “plus”. Mjedisi tani më njeh mirë dhe më pranon shumë mirë. Mirëpo, çrregullimi bipolar nuk kuptohet sa duhet në degën psikiatrike”, thotë Barishin Lus për Meta.mk.
Më parë, ajo ishte një nga të paktat që fliste hapur për gjendjen e saj kur shëndeti i saj mendor ishte i dëmtuar.
“Dështoj si nënë kur jam në depresion sepse ka ditë që nuk mund të skuq një vezë dhe të mos jem shembulli që do të ndjekë djali im. Për shembull, me muaj më ndodh që nuk dua të shkoj në supermarket sepse më kap paniku nga përzgjedhja e madhe dhe bllokoj veten. Unë di të them diçka pa asnjë filtër dhe të lëndoj dikë dhe nuk është aspak qëllimi im”, tha ajo vitin e kaluar në një intervistë për Crno Belo, duke përshkruar me detaje luftën e saj me përgjegjësitë e përditshme.
Shëndeti mendor është një e drejtë themelore universale e njeriut
10 tetori është Dita Botërore e Shëndetit Mendor. Në vendin tonë kjo ditë do të festohet në parkun e qytetit në Shkup nga ora 11:00. Tema e këtij viti është “Shëndeti mendor është e drejtë themelore universale e njeriut”. Një ekip nga Klinika e Psikiatrisë së bashku me pacientët e spitalit ditor zgjodhën pikërisht Parkun e Qytetit për të treguar se janë “të dukshëm”.
“Çdo individ, pavarësisht dallimeve, meriton të gëzojë shërbime të shëndetit mendor të standardeve më të larta. Këto të drejta përfshijnë mbrojtjen nga rreziqet, aksesin në kujdesin shëndetësor të cilësisë së lartë dhe lirinë për pavarësi personale brenda shoqërisë. Një diagnozë e shëndetit mendor të dëmtuar nuk duhet të çojë kurrë në mohimin e të drejtave të njeriut apo autonomisë personale. Megjithatë, për fat të keq, jemi dëshmitarë që në mbarë botën shumë individë me probleme të shëndetit mendor përballen me diskriminim, refuzim social dhe shkelje të disa prej të drejtave dhe nevojave themelore të njeriut. Shumë prej tyre janë të privuar nga kujdesi i nevojshëm për shëndetin mendor, ose u nënshtrohen trajtimeve që kërcënojnë të drejtat e tyre njerëzore”, thonë nga Klinika për Psikiatri.
Edhe sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë, njerëzit me probleme të shëndetit mendor vazhdojnë të përjetojnë një gamë të gjerë shkeljesh të të drejtave të njeriut.
“Të kesh një gjendje të shëndetit mendor nuk duhet të jetë kurrë një arsye për t’i privuar njerëzit nga të drejtat e tyre njerëzore ose për t’i përjashtuar ata nga vendimet për shëndetin e tyre”, tha OBSH në një deklaratë.
Dita Botërore e shëndetit mendor u inicua në vitin 1992 nga Federata Botërore për Shëndetin Mendor dhe që atëherë ka marrë vrull pasi gjithnjë e më shumë njerëz bëhen të vetëdijshëm se sa thelbësor është shëndeti i mirë mendor për mirëqenien e përgjithshme të një personi.
