Ekonomia informale apo në të zezë përbën një pjesë të madhe të ekonomive të vendeve në zhvillim. Matjet dhe metodat e ndryshme që përcaktojnë këtë pjesë të ekonomisë udhëzojnë se ajo ndërlidhet jo vetëm me firmat që nuk regjistrohen për të shmangur standardet rregullatore, por edhe me tendencën e kompanive formale të raportojnë jo të plotë të ardhurat e tyre dhe po punësojnë punëtorë për të shmangur kostot dhe rregulloret tatimore për marrëdhëniet e punës.
SHKAQET
Analiza e Institutit ekonomik Fajnens Think tregon se rregulloret dhe sistemet tatimore që janë kufizuese dhe komplekse inkurajojnë aktivitetin informal. Rritja e taksave mbi pagat, taksat mbi fitimin dhe tarifat e regjistrimit inkurajojnë firmat të operojnë në mënyrë joformale. Zbatimi i dobët i ligjeve dhe rregulloreve rrit koston e të bërit biznes në sektorin formal dhe inkurajon firmat të qëndrojnë joformale. Megjithëse firmat janë të gatshme të respektojnë ligjet dhe rregulloret aktuale, ato preferojnë të shmangin kërkesat arbitrare dhe burokratike dhe sjelljet korruptuese duke qëndruar joformale.
Njohja e llojeve të ndryshme të informalitetit është me rëndësi të madhe gjatë përgatitjes së masave për trajtimin e informalitetit të nxitur nga sjelljet jo të harmonizuara apo të sjelljes në përputhje me taksat.
Ndër arsyet që inkurajojnë punëtorët të pranojnë punë joformale është zbatimi i dobët i legjislacionit të punës.
Inspektimet e shpeshta rrisin kostot e punësimit informal, duke i shtyrë punëtorët e padeklaruar ose të deklaruar jo mjaftueshëm në sektorin formal. Ndryshimet në politikat tregtare mund të shkaktojnë hyrje dhe dalje nga informaliteti. Sigurimi universal shëndetësor, sigurimi bujar social dhe sistemet e sigurimit të papunësisë mund të zvogëlojnë atraktivitetin e vendeve të punës formale dhe të dekurajojnë punën në sektorin formal, thekson studimi.
Njëherësh rritja e atraktivitetit të punësimi formal rezulton nga rritja e respektit e kompensimeve të detyrueshme, të cilat vlerësohen shumë nga punëtorët, të nxitura nga zbatimi më i fortë i rregulloreve të punës. Për më tepër, në kushtet e ngurtësisë së pagave (siç janë nivelet e larta të pagës minimale), më tërheqëse po bëhen vendet e punës në sektorin formal për punëtorët informalë për shkak të harmonizimit të pagave që janë të kufizuara nga poshtë.
Studimi më tej thekson se duhet bërë dallimi ndërmjet punëtorëve informal dhe atyre të padeklaruar.
“Në vitin 2022, vëllimi i punëtorëve informal në Maqedoni vlerësohet në 11.8 për qind, që është një rënie nga 28,6 për qind në vitin 2008. Gjysma e punëtorëve informal janë në bujqësi, pasuar nga ndërtimtaria dhe tregtia dhe së bashku përbëjnë më shumë se tre të katërtat e punëtorëve informal në Maqedoni”, thekson analiza.
Në përgjithësi, punëtorët informalë në Maqedoninë e Veriut zakonisht janë të përfaqësuar në bujqësi, ndërtim dhe tregti, punë në firmat e vogla si të vetëpunësuar ose punëtorët e papaguar të familjes dhe marrin paga zakonisht nën minimumin ligjor paga. Ata janë më shpesh burra të paarsimuar sesa gra me nivele të ndryshme të arsimit.Gjithashtu punëtorët informalë zakonisht paguhen nën normën e përcaktuar me ligj paga minimale, e cila në vitin 2022 ishte 18.000 denarë.
PËRMASAT DHE PËRFSHIRJA
Puna joformale është mbizotëruese në mesin e punëtorëve të papaguar të familjes, 93.5 për qind e të cilëve janë informal. Pothuajse 60 për qind e tyre punojnë në bujqësi. Shumica e punëtorëve informal janë të përqendruar në firma të vogla, të cilat punësojnë deri në 10 punëtorë.
Punëtorët informal zakonisht punojnë me kohë të pjesshme. Informaliteti mbizotëron në familje, bujqësi, ndërtim dhe tregti: pothuajse 80 për qind e atyre që punojnë në shtëpinë e punëdhënësit janë informal, të ndjekur nga rreth 60 për qind e atyre që punojnë në ferma dhe shesin në rrugë.
Puna e padeklaruar është më e përhapura dhe arrin në 29.7 për qind në firmat më të vogla me më pak se 20 punëtorë. Në kompanitë me 20 deri në 49 punëtorë, pesha e punës së padeklaruar është 18.8 për qind; ndërsa në kompanitë me mbi 50 punëtorë, pesha e punës së padeklaruar është më e ulëta me 13.7 për qind. Kjo sugjeron që puna e padeklaruar ka më shumë gjasa të ndodhë në firmat më të vogla, ato me më pak se 50 punëtorë. Edhe pse më pak e përhapur, puna e padeklaruar në firmat më të mëdha mbetet e rëndësishme për shkak të numrit të konsiderueshëm të punëtorëve në atë grup, i cili është i rëndësishëm për mbrojtjen e të drejtave të punëtorëve. Në terma absolute, inputi total i punës së padeklaruar në firmat më të vogla është afërsisht 81 milionë orë, në firmat e mesme është 15.9 milionë orë dhe, në firmat më të mëdha, 40 milionë orë.
“Rezultatet tregojnë se 21.1 për qind e totalit të fuqisë punëtore në Maqedoni është e padeklaruar. Diferencat më të mëdha vërehen në sektorët miniera dhe gurore dhe riparimi i kompjuterëve dhe artikujve për përdorim personal dhe shtëpiak, përkatësisht 79.6 për qind dhe 119.3 për qind. Megjithatë, pavarësisht përqindjeve të mëdha, kontributi i këtyre sektorëve në totalin e punës së padeklaruar është shumë i kufizuar për shkak të madhësisë së tyre të vogël (vetëm 1.37 për qind e kampionit të fuqisë punëtore). Gjithashtu, sektori i tretë më i madh për sa i përket pjesëmarrjes në punësim, Ndërtimtaria, ka një kontribut të konsiderueshëm prej 48,2 për qind të punës së padeklaruar, ndërsa Informacioni dhe Komunikimi vetëm 1.6 për qind”, tregon analiza.
Ekonomia informale është një aspekt thelbësor, por i vështirë për t’u kuptuar në ekonomi në zhvillim. Në Maqedoninë e Veriut, përpjekjet e qeverisë për të adresuar këtë çështje janë në vazhdim e sipër , me strategji të shpjeguara në nisma të tilla si Strategjia për Formalizimin e Ekonomisë informale 2023-2027 dhe Plani Strategjik i Administratës Publike të ardhurat 2023-2025. Megjithatë, është ende një sfidë për ta përcaktuar shtrirjen e vërtetë të ekonomisë informale për shkak natyrës së saj që përfshin më shumë aspekte.
Në Maqedoninë e Veriut, më së shumti gjenden punëtorë informal në sektorët e bujqësisë, ndërtimit dhe tregtisë. Ata zakonisht punojnë brenda ndërmarrjeve të vogla dhe funksionojnë si të individ të vetëpunësuar ose punëtorë të papaguar të familjes, që shpesh fitojnë pagat që bien nën pagën minimale të përcaktuar me ligj. Në këtë kategori të punëtorëve përfshihen kryesisht burrat me një nivel më të ulët të arsimi sesa gratë në demografi të ndryshme.
ZGJIDHJA
Në sektorët me produktivitet të ulët, si tregtia me shumicë dhe pakicë, riparime të mjeteve motorike dhe motoçikletave, ku kalimi nga papunësia në vetëpunësim është më i lehtë, është thelbësore t’i inkurajojmë ata të fillojnë biznesin përmes iniciativave të synuara. Ofrimi i ndihmë së specializuar financiare, të tillë si kredi ose grante të subvencionuara, përshtatur posaçërisht për të mbështetur ndërtimtarët e vegjël, molerët, auto mekanikët dhe ofrues të ngjashëm shërbimesh, së bashku me mbështetjen për përmirësimin e modeleve të biznesit, rritjen e e produktivitetit, së bashku me fushatat edukuese mund ta nxisin atë formalizim.
Në dallim prej tyre, në sektorë të tillë si prodhimtaria dhe ndërtimi, të cilat karakterizohen me raportim jo të plotë të punësimit me pagë në ndërmarrjet e regjistruara, është thelbësore një qasje e ndryshme . Zbatim i rreptë i masave monitoruese që synojnë identifikimin dhe adresimin e “pagave në një zarf”, të cilat zakonisht përdoren për të plotësuar pagat e raportuara, kërkon përpjekje të vazhdueshme dhe masa të përshtatura nga Inspektorati Shtetëror për punën dhe Administratën e të Ardhurave Publike.
Inspektorati Shtetëror i Punës do të mund të fokusojë inspektimet në firmat dhe sektorët që kanë një përqindje të madhe e punëtorëve të angazhuar në punë të padeklaruar, ndërsa Drejtoria e të ardhurave publike mund të fokusohet në firma dhe sektorë të cilat kanë një humbje më të madhe të Bruto Vlerës së shtuar.
Përqindja e lartë e punëtorëve të padeklaruar dhe përqindja e lartë e Bruto Vlerës së Shtuar mund të jetë bazë për inspektime të përbashkëta të dy inspektorateve. Gjithashtu, duke pasur parasysh konstatimet e nuancuara në lidhje me të punën e padeklaruar, qasja strategjike që përfshin mekanizmat e synuar të monitorimit për kompanitë e mesme shfaqet si një strategji kyçe për zvogëlimin e përmasave të Vlerës së shtuar bruto të humbur.
Në të njëjtën kohë, iniciativat që synojnë bizneset më të vogla, të tilla si shërbimet e disponueshme këshilluese dhe programet e përfshirjes së komunitetit janë vendimtare për të inkurajuar respektimin e rregulloreve të punës dhe për inkurajimin e praktikave të drejta të punës. Përveç kësaj, politikëbërësit duhet të marrin në konsideratë edhe ndërhyrjen e shënjestruar si përmirësimi i mekanizmave të monitorimit të të ardhurave nga punësimi si dhe fushatat arsimore të përgatitura për grupe të ndryshme, në mënyrë që të zbutet ndjeshëm nën-raportimi i të ardhurave, të çilat do të forcojnë harmonizimin tatimor.
Integrimi i këtyre politikave të shumë anshme të përshtatura për sektorë të ndryshëm dhe madhësinë e objekteve mund të hapin rrugën për një strategji gjithëpërfshirëse që do të trajtojë në mënyrë efektive aktivitetet e ekonomisë informale, duke mbrojtur njëkohësisht të drejtat e punës dhe duke rritur të ardhurat e qeverisë. /Koha/
