Sead Zimeri
Filozof
Në epokën tonë kapitaliste, ndikimi i intelektualit është zvogëluar në mënyrë drastike. Vetëm disa “gjigantë” ende marrin njëfarë vëmendjeje serioze, ndërsa pjesa tjetër shpërfillet gjithnjë e më shumë. Kjo tregon një simptomë më të thellë të kohës sonë: zhdukjen e ngadaltë të hapësirave ku vlerësohen pavarësia në gjykim, e vërteta dhe kritika. Dikur, intelektualët gëzonin një status të lartë shoqëror—ata thoshin të vërteta të sikletshme para komuniteteve të tyre. Por në “parajsën kapitaliste” të sotme, intelektuali vlen vetëm për aq sa mund të vihet në shërbim të kapitalit dhe interesave të tij. Intelektualët bëhen të tepërt—ose madje pengesë—kur kritika e tyre vë në dukje mënyrat se si kapitalizmi përvetëson synimet njerëzore.
Censura e hapur shtetërore ndaj intelektualëve nuk është më e nevojshme, sepse qeveritë e kanë marrë përsipër kryesisht detyrën për t’i krijuar kushte lulëzimi kapitalizmit. Në të njëjtën kohë, një ideologji materialiste gjithëpërfshirëse e ka bërë publikun mosbesues ndaj misionit intelektual. As qeveria e as qytetarët nuk shohin arsye t’i japin përparësi së vërtetës pasi besojnë se “e vërteta” nuk paguan faturat. Por çfarë ndodh kur askush nuk mbetet për ta sfiduar status quo-në ose për të na paralajmëruar sesi dëshirat tona fabrikohen prej sistemit që na dominon?
Intelektualët ofrojnë një funksion thelbësor: të ekspozojnë rrjetin ideologjik që ne e marrim si të mirëqenë. Ideologjitë ushqehen me interesa të caktuara, pastaj maskohen si të vërteta universale, duke përmbysur realitetin dhe duke mbrojtur përmes racionalizimeve të ndryshme marrëdhëniet ekzistuese ekonomike dhe politike. Ne e kuptojnë, të paktën në një farë niveli, se korporatat dhe kapitalistët ndjekin interesat e tyre të ngushta. Megjithatë, ne sillemi sikur nuk jemi në dijeni. Pse? Sepse dëshirat tona—të kultivuara me kujdes nga kapitalizmi—kapërcejnë fuqinë tonë kritike. Asnjë kritikë ideologjike nuk mund të çlirojë njerëz që nuk janë të gatshëm të shkëputen nga cikli i dëshirave që sistemi i nxit pa pushim.
Prej shekujsh, filozofët kanë argumentuar se liria qëndron te veprimi përmes arsyes, jo në ndjekjen verbërisht të impulsit. Dëshira, nga natyra, është sociale (mimetike)—ajo që duam është shpesh ajo që duan të tjerët. Sistemi kapitalist e shfrytëzon me mjeshtëri të jashtëzakonshme këtë uniformitet dëshirash, duke përqëndruar vëmendjen tonë plotësisht në gjëra materiale dhe produkte konsumi si rrugën e vetme drejt lumturisë. Pastaj e nyjëzon statusin tonë shoqëror—dhe, në disa raste, vetë vlerën njerëzore—me përvetësimin e këtyre objekteve. Suksesi dhe përmbushja bëhen e njëjtë me konsumimin. Por edhe sikur të arrijmë të blejmë gjithçka që duam, gjithçka që kapitalizmi e bën të dëshirueshëm, lind gjithmonë një dëshirë e re që na mban në vrap të pandërprerë. Nuk ka dalje nga ky lak i pafund veçse po të vëmë në pikëpyetje vetë dëshirat tona.
Rreziku i vërtetë qëndron në faktin se dëshira ofrohet si siguri, një “qëllim” i arritshëm. Arsyeja, nga ana tjetër, gjeneron skepticizëm, dyshim, qëllime afatgjate, respekt për vlerën e njeriut, jo atë të tregut, dhe mospajtim—dhe rrallëherë mirëpritet nga ata që kërkojnë kënaqësi të menjëhershme. Fuqia e ideologjisë kapitaliste është se ajo ofron dobësinë njerëzore për siguri të rehatshme, duke forcuar një fanatizëm të brendshëm dhe ngurtësim mendor. Kur zemrat dhe mendjet tona rrëmbehen nga etja vetëm për gjëra materiale, humbasim aftësinë e arsyes për të na bërë vërtet të lirë.
Atëherë, si mund të dalim nga ky cikël? Duke iu drejtuar “arsyes së pastër” në vend të arsyes që vihet në shërbim të dëshirave tona. Arsyetimi instrumental thjesht pyet: “Si mund ta marr atë që dua?” Ndërsa arsyeja e pastër pyet nëse vërtet e duam atë dëshirojmë—dhe nëse këto dëshira rrisin lirinë tonë apo na thellojnë skllavërimin. Vetëm duke ushtruar aftësinë tonë për të vënë në dyshim vetë dëshirat, mund të shpëtojmë nga të qenit thjesht rrota ingranazhi në një makineri që nuk ndalet kurrë. Nuk ekziston ndonjë detyrim moral që s’duhet kurrë të blesh një shtëpi ose makinë luksoze. Më shumë është thirrje për të reflektuar nëse këto zgjedhje janë vërtet tonat, apo pjesë e një sistemi që përfiton kur ne ecim hap pas hapi pa e vënë në dyshim.
Asgjë më pak se liria jonë është në pyetje. Kur veprojmë thjesht nga dëshira, ua dorëzojmë frerët forcave të jashtme—kompanive, oligarkëve, sistemit dominant—çdo entiteti që mund t’i formësojë tekat tona. Për të jetuar të lirë, duhet të riaktivizojmë aftësinë tonë për gjykim kritik. Edhe nëse sistemi kapitalist vijon të flakë intelektualët në periferi, secili prej nesh mund ta risjellë në jetë intelektualin brenda vetes. Mund të fillojmë duke pyetur nëse dëshirat tona—dhe ndjekja e tyre e pafund—na shërbejnë vërtet neve, apo i shërbejnë vetëm një sistemi që lulëzon nga nënshtrimi ynë. Përgjigjja mund të jetë e sikletshme, por është hapi i parë drejt lirisë nga dominimi i tjetrit.
*Shkrimi është shkruar në veçanti për Nistori.com. Të drejtat e botimit i kanë vetëm Nistori dhe autori. Qëndrimet e autorëve jo me domosdoshmëri pajtojnë me politikën redaktuese të portalit.
