Nga: Samantha Rose Hill, autore e librit Hana Arent [Hannah Arendt, 2021] dhe ligjëruese në Institutin e Bruklinit për Kërkime Shoqërore në Nju-Jork / aeon.co
Përktheu: Agron Shala / Telegrafi
Ajo që përgatit njerëzit për dominimin totalitar në një botë jo-totalitare është fakti se vetmia, dikur një përvojë e skajshme që zakonisht vuante në kushte të caktuara margjinale sociale, si pleqëria, është shndërruar në një përvojë të përditshme …
– nga Origjina e totalitarizmit (1951), Hannah Arendt
“Të lus të më shkruash rregullisht, përndryshe do të vdes këtu.” Hannah Arendt zakonisht nuk i fillonte kështu letrat për bashkëshortin, por në pranverën e vitit 1955 ajo gjendej e vetme në një “shkretëtirë.” Pas botimit të Origjinës së totalitarizmit, ajo u ftua si ligjëruese mysafire në Universitetin e Kalifornisë në Berkli. Nuk i pëlqeu atmosfera intelektuale. Kolegët e saj nuk kishin sens humori dhe mbi jetën shoqërore rëndonte hija e mekartizmit. I kishin thënë se do të kishte 30 studentë në klasat e saj universitare: kishte 120 – në secilën. Urrente të dilte për të ligjëruar çdo ditë: “Thjesht nuk mund të jem e ekspozuar para publikut pesë herë në javë – me fjalë të tjera, të mos dal kurrë nga sytë e publikut. Më duket sikur më duhet të bredh e ta kërkoj veten.” E vetmja “oazë” që gjeti ishte një hamall nga San Francisko, një hamall i porteve i kthyer në filozof, Eric Hoffer – por, as për të nuk ajo ishte e sigurt: mikut të saj Karl Jaspers i tha se Hofferi ishte “gjëja më e mirë që ky vend ka për të ofruar;” bashkëshortit të saj Heinrich Blücher i tha se Hofferi ishte “shumë simpatik, por jo i zgjuar.”
Arendt nuk ishte e papërvojë me momentet e vetmisë. Që në moshë të re, kishte një ndjesi të mprehtë se ishte ndryshe, një e huaj, e lëçitur, dhe shpesh preferonte të qëndronte vetëm. Babai i saj vdiq nga sifilizi kur ajo ishte vetëm shtatë vjeçe; që të qëndronte në shtëpi, sajoi të gjitha llojet e sëmundjeve për të shmangur shkollën; bashkëshorti i saj i parë e braktisi në Berlin pas djegies së Rajhstagut; ajo mbeti pa shtetësi për gati 20 vjet. Por, siç e dinte Arendt, vetmia është pjesë e kushteve njerëzore. Çdokush herë pas here ndihet e vetmuar.
Shkrimet për vetminë zakonisht ndahen në dy grupe: kujtimet e ekzagjeruara emocionale, ose në analiza racionale mjekësore të cilat e trajtojnë vetminë si një gjendje që duhet shëruar. Të dy qasjet e lënë lexuesin disi të ftohtë. Njëra zhytet plotësisht në vetmi, ndërsa tjetra përpiqet ta zhdukë atë plotësisht. Dhe, kjo ndodh pjesërisht sepse vetmia është shumë e vështirë për t’u komunikuar. Sapo fillojmë të flasim për të, njërën prej përvojave tona më të thella njerëzore e shndërrojmë në një objekt për përsiatje dhe në një subjekt për arsyetim. Gjuha dështon ta përshkruajë vetminë, sepse vetmia është term universal që i referohet një përvoje të veçantë. Të gjithë e përjetojnë vetminë, por secili e përjeton ndryshe.
Si fjalë, “loneliness” [vetmia] është relativisht e re në gjuhën angleze. Një nga përdorimet e para ndodhet në tragjedinë Hamleti të William Shakespeareit, shkruar rreth vitit 1600. Polloni i lutet Ofelisë: “Ti bëj sikur këndon në kët libër; kjo dukje ta mbulon pak vetëminë” [sipas përkthimit nga Fan Noli]. (Ai po e këshillon të lexojë nga një libër lutjesh, në mënyrë që askush të mos dyshojë se ajo është vetëm – këtu vetmia nënkupton mungesën e të tjerëve, jo ndonjë mall apo dëshirë për shoqëri.)
Gjatë gjithë shekullit XVI, vetmia përmendej shpesh në predikime për të trembur besimtarët nga mëkati – nga njerëzit kërkohej të përfytyronin veten në vende të vetmuara si ferri apo varri. Por, edhe thellë në shekullin XVII, fjala ende përdorej rrallë. Në vitin 1674, natyralisti anglez, John Ray, e përfshiu fjalën “loneliness” në një listë të fjalëve që përdoreshin rrallë, dhe e përkufizoi si një term për të përshkruar vendet dhe njerëzit “larg fqinjëve.” Një shekull më vonë, kuptimi i fjalës nuk kishte ndryshuar shumë. Në Fjalorin e gjuhës angleze të Samuel Johnsonit (1755), mbiemri “lonely” përkufizohej vetëm në kuptimin e të qenët vetëm (si “dhelpra e vetmuar”) ose një vend i shkretë (“shkëmbinjtë e vetmuar”) – ashtu siç e përdorte edhe Shekspiri në shembullin nga Hamleti më sipër.
Deri në shekullin XIX, vetmia i referohej më tepër një veprimi – kalimit të një kufiri, ose udhëtimit drejt një vendi jashtë qytetit – dhe kishte pak lidhje me ndjenjat. Përshkrimet e vetmisë dhe braktisjes përdoreshin për të zgjuar frikën e mosqenies te njeriu, për ta shtyrë për të përfytyruar izolimin absolut, shkëputur nga bota dhe nga dashuria e Zotit. Dhe, në një farë mënyre, kjo ka kuptim. Fjala e parë negative që Zoti shqipton për krijimin e tij në Bibël, gjendet në Zanafillë, pasi Ai krijoi Adamin: “Pastaj Zoti Perëndi tha: ‘Nuk është mirë që njeriu të jetë vetëm; unë do t’i bëj një ndihmë që i leverdis’.”
Në shekullin XIX, në mes të modernitetit, vetmia e humbi lidhjen me fenë dhe filloi të lidhej me ndjenjat laike të tjetërsimit. Përdorimi i termit filloi të rritej ndjeshëm pas vitit 1800, me ardhjen e Revolucionit Industrial, dhe vazhdoi të ngrihej lart deri në vitet 1990, kur arriti në një pikë të qëndrueshme, për të filluar sërish me ngritjen gjatë dekadave të para të shekullit XXI. Vetmia fitoi figurë dhe kuptim te Kopisti Bartëlbi (1853) i Herman Melvilleit, në pikturat realiste të Edward Hopperit dhe në poemën Toka e shkretë (1922) të T. S. Eliotit. Ajo u ngulit në peizazhin shoqëror dhe politik, u romantizua, u poetizua, u vajtua.
Por, në mesin e shekullit XX, Arendt iu qas vetmisë në një mënyrë tjetër. Për të, vetmia ishte njëkohësisht diçka që mund të ndodhte dhe diçka që përjetohej. Në vitet ’50 të shekullit XX, ndërsa përpiqej të shkruante një libër për Karl Marxsin në kulmin e mekartizmit, ajo filloi ta shikonte vetminë në lidhje me ideologjinë dhe terrorin. Arendt besonte se vetë përvoja e vetmisë kishte ndryshuar nën kushtet e totalitarizmit:
Ajo që përgatit njerëzit për dominimin totalitar në një botë jo-totalitare është fakti se vetmia, dikur një përvojë e skajshme që zakonisht vuante në kushte të caktuara margjinale sociale, si pleqëria, është shndërruar në një përvojë të përditshme për masat gjithnjë në rritje të shekullit tonë.
Totalitarizmi në pushtet gjeti një mënyrë për ta kristalizuar përvojën e rastësishme të vetmisë në një gjendje të përhershme të qenies. Nëpërmjet izolimit dhe terrorit, regjimet totalitare krijuan kushtet për vetminë dhe më pas iu drejtuan kësaj vetmie përmes propagandës ideologjike.
Përpara se Arendt të nisej për të dhënë mësim në Berkli, ajo kishte botuar një ese mbi “Ideologjinë dhe terrorin” (1953), ku trajtonte izolimin, vetminë [si ndjesi] dhe vetminë si zgjedhje [solitude], në një Festschrift [përmbledhje] kushtuar 70-vjetorit të Jaspersit. Kjo ese, së bashku me librin e saj Origjina e totalitarizmit, formuan themelin e kursit të saj shumë të kërkuar në Berkli, të titulluar “Totalitarizmi.” Lënda ndahej në katër pjesë: rrënimi i institucioneve politike, rritja e masave, imperializmi dhe shfaqja e partive politike si ideologji të grupeve të interesit. Në leksionin hapës, ajo e përkufizoi lëndën duke reflektuar mbi mënyrën se si marrëdhënia ndërmjet teorisë politike dhe politikës ishte bërë e dyshimtë në epokën moderne. Ajo argumentoi se ekzistonte një prirje në rritje për të hequr dorë nga teoria, thjesht, në favor të opinioneve dhe ideologjive. “Shumëkush,” tha ajo, “mendojnë se mund të heqin krejtësisht dorë nga teoria gjë që, natyrisht, do të thotë vetëm se duan që teoria e tyre, që qëndron në themel të pohimeve të tyre, të pranohet si e vërtetë e pakontestueshme.”
Arendt po i referohej mënyrës se si “ideologjia” ishte përdorur si një dëshirë për të shkëputur mendimin nga veprimi – fjala ideologji vjen nga frëngjishtja idéologie dhe u përdor për herë të parë gjatë Revolucionit Francez, por nuk u përhap gjerësisht deri pas botimit të Ideologjisë gjermanenga Marx dhe Engels (shkruar në 1846), dhe më pas Ideologjia dhe utopia (1929) nga Karl Mannheim, në të cilën ajo kishte qenë recensente për Die Gesellschaft në vitin 1930.
Në vitin 1958, një version i rishikuar i “Ideologjisë dhe terrorit” u shtua si përfundim i ri në botimin e dytë të Origjinës së totalitarizmit.
Origjina është një vepër prej 600 faqesh, e ndarë në tri pjesë: antisemitizëm, imperializëm dhe totalitarizëm. Teksa Arendt punonte në të, teksti ndryshonte me kalimin e kohës, për të përfshirë të dhëna të reja mbi Hitlerin dhe Stalinin, kur ata u shfaqën në Evropë. Përfundimi fillestar, botuar në vitin 1951, reflektonte mbi faktin se, edhe nëse regjimet totalitare do të zhdukeshin nga bota, elementët e totalitarizmit do të mbeteshin. “Zgjidhjet totalitare,” shkruante ajo, “mund të mbijetojnë shumë mirë edhe pas rrëzimit të regjimeve totalitare, në formën e tundimeve të forta që do të shfaqen sa herë që duket e pamundur të lehtësohet mjerimi politik, shoqëror apo ekonomik në një mënyrë të denjë për njeriun.” Kur Arendt e shtoi “Ideologjinë dhe terrorin” në Origjinë në vitin 1958, toni i veprës ndryshoi. Elementët e totalitarizmit ishin të shumtë, por në vetmi ajo gjeti thelbin e qeverisjes totalitare dhe terrenin e përbashkët të terrorit.
Pse vetmia nuk është e dukshme.
Përgjigjja e Arendtit ishte: sepse vetmia i shkëput njerëzit në mënyrë rrënjësore nga lidhja njerëzore. Ajo e përkufizonte vetminë si një lloj shkretëtire, ku njeriu ndien se është braktisur nga çdo lidhje me botën dhe me shoqërinë njerëzore – edhe kur ndodhet i rrethuar nga të tjerët. Fjala që ajo përdorte në gjuhën amtare për vetminë ishte Verlassenheit – një gjendje e të qenit i/e braktisur, ose braktisje si qenie. Vetmia, argumentonte ajo, është “ndër përvojat më radikale dhe më të dëshpëruara të njeriut,” sepse në vetmi ne jemi të paaftë ta realizojmë plotësisht aftësinë tonë për të vepruar si qenie njerëzore. Kur përjetojmë vetminë, humbasim aftësinë për të përjetuar çdo gjë tjetër; dhe, në vetmi, jemi të paaftë të ndërmarrim një fillim të ri.
Për të treguar pse vetmia është thelbi i totalitarizmit dhe baza e përbashkët e terrorit, Arendt bënte dallimin mes izolimit dhe vetmisë, dhe mes vetmisë dhe vetmisë së zgjedhur. Izolimi, argumentonte ajo, është ndonjëherë i nevojshëm për veprimtarinë krijuese. Edhe leximi i një libri, sipas saj, kërkon njëfarë izolimi. Njeriu duhet të tërhiqet qëllimisht nga bota për t’i bërë vend përvojës së vetmisë që kërkojmë, por, pasi është vetëm, njeriu është gjithmonë në gjendje të kthehet sërish drejt botës:
Izolimi dhe vetmia nuk janë e njëjta gjë. Mund të jem e izoluar – domethënë në një situatë ku nuk mund të veproj, sepse nuk kam askënd që do të veprojë me mua – pa qenë e vetmuar; dhe mund të jem e vetmuar – domethënë në një situatë ku, si individ, ndiej se jam e braktisur nga çdo shoqëri njerëzore – pa qenë e izoluar.
Totalitarizmi e përdor izolimin për t’ua mohuar njerëzve shoqërinë njerëzore, duke e bërë veprimin në botë të pamundur, ndërkohë që shkatërron edhe hapësirën e vetmisë që zgjedhim. Rripi i hekurt i totalitarizmit, siç e quan Arendt, e shkatërron aftësinë e njeriut për të lëvizur, për të vepruar dhe për të menduar, ndërkohë që e kthen çdo individ në izolimin e vet të vetmisë – kundër të tjerëve dhe kundër vetes. Bota shndërrohet në një shkretëtirë, ku as përvoja, as mendimi nuk janë më të mundshme.
Lëvizjet totalitare përdorin ideologjinë për të izoluar individët. Të izolosh do të thotë “të shtysh që një person të jetë ose të mbetet vetëm, i ndarë nga të tjerët.” Arendt, në pjesën e parë të esesë “Ideologjia dhe Terrori,” e shpërbën “recetën e ideologjive” në përbërësit e saj themelorë, për të treguar se si funksionon kjo:
● ideologjitë shkëputen nga bota e përvojës së jetuar dhe e mbyllin mundësinë e përvojës së re;
● ideologjitë merren me kontrollimin dhe parashikimin e rrjedhës së historisë;
● ideologjitë nuk shpjegojnë atë që është, por atë që bëhet;
● ideologjitë mbështeten në procedura logjike mendimi që janë të shkëputura nga realiteti;
● mendimi ideologjik këmbëngul në një “realitet më të vërtetë,” që fshihet pas botës së dukshme dhe të perceptueshme.
Mënyra se si mendojmë për botën ndikon në marrëdhëniet që kemi me të tjerët dhe me veten. Duke futur një kuptim të fshehtë në çdo ngjarje dhe përvojë, lëvizjet ideologjike – sapo të marrin pushtetin – detyrohen të ndryshojnë realitetin në përputhje me pretendimet e tyre. Dhe, kjo do të thotë se njeriu nuk mund t’i besojë më realitetit të përvojës së vet të jetuar në botë. Përkundrazi, mësohet të mos i besojë vetes dhe të tjerëve, dhe të mbështetet gjithnjë tek ideologjia e lëvizjes e cila duhet të jetë e drejtë.
Por, që individët të bëhen të ndjeshëm ndaj ideologjisë, së pari duhet të shkatërrohet marrëdhënia e tyre me veten dhe me të tjerët, duke i bërë skeptikë dhe cinikë, në mënyrë që të mos mund të mbështeten më në gjykimin e veta:
Ashtu siç terrori, madje edhe para-totalitar, në formën thjesht tiranike, i shkatërron të gjitha marrëdhëniet mes njerëzve, ashtu edhe vetë-detyrimi për mendim ideologjik shkatërron çdo marrëdhënie me realitetin. Përgatitja ka qenë e suksesshme kur njerëzit kanë humbur kontaktin si me të afërmit e tyre, ashtu edhe me realitetin përreth; sepse, bashkë me këto kontakte, njerëzit humbasin aftësinë si për të përjetuar, ashtu edhe për të menduar. Subjekti ideal i sundimit totalitar nuk është nazisti i bindur apo komunisti i bindur, por njeriu për të cilin nuk ekziston më dallimi midis faktit dhe trillimit (domethënë realitetit të përvojës) dhe midis të vërtetës dhe të rremes (domethënë standardeve të të menduarit).
Ne mendojmë nga përvoja, dhe kur nuk kemi më përvoja të reja në botë prej nga të mendojmë, humbasim standardet e të menduarit që na udhëheqin në mënyrën se si mendojmë për botën. Dhe, kur njeriu i nënshtrohet vetë-detyrimit të brendshëm për mendim ideologjik, ai heq dorë nga liria e brendshme për të menduar. Është pikërisht ky nënshtrim ndaj forcës së deduksionit logjik që “përgatit çdo individ, në izolimin e tij të vetmuar, kundër të gjithëve të tjerëve” për tirani. Lëvizja e lirë në mendim zëvendësohet nga rrjedha e njëtrajtshme dhe e pandalshme e mendimit ideologjik.
Në një nga ditarët e saj të të mendimeve, Arendt pyet: “Gibt es ein Denken das nicht Tyrannisches ist?” (A ekziston një mënyrë e të menduari që nuk është tiranike?) Ajo e pason këtë pyetje me pohimin se qëllimi është të mos lejojmë veten të përfshihemi fare nga batica.
Çfarë është ajo që i lejon njerëzit të rrëmbehen? Arendt argumenton se frika themelore që e tërheq njeriun drejt ideologjisë është frika nga vetë-kontradikta. Kjo frikë nga vetë-kontradikta është arsyeja pse të menduarit është i rrezikshëm – sepse të menduarit ka fuqinë të rrëzojë të gjitha besimet dhe opinionet tona për botën. Të menduarit mund të tronditë besimin tonë, bindjet tona, ndjenjën tonë të vetë-njohjes. Të menduarit mund të zhveshë gjithçka që është e dashur për ne, mbi të cilën mbështetemi, dhe që e marrim të mirëqenë për çdo ditë. Të menduarit ka fuqinë të na shkatërrojë nga brenda.
Por jeta është e rrëmujshme. Në mes të kaosit dhe pasigurisë së ekzistencës njerëzore, ne kemi nevojë për një ndjenjë vendi dhe kuptimi. Kemi nevojë për rrënjë. Dhe, ideologjitë, si sirenat në Odisenë e Homerit, na tërheqin. Por, ata që dorëzohen përballë këngës joshëse të mendimit ideologjik, duhet t’ia kthejnë shpinën botës së përvojës së jetuar. Duke vepruar kështu, ata nuk mund të përballen me vetveten përmes mendimit, sepse, nëse e bëjnë, rrezikojnë të minojnë bindjet ideologjike që ua kanë dhënë ndjenjën e qëllimit dhe vendit në botë. Thënë thjesht: njerëzit që ndjekin ideologjinë kanë mendime, por nuk janë të aftë të mendojnë vetë. Dhe, është kjo paaftësi për të menduar, për të qëndruar në shoqërinë e vetvetes, për të nxjerrë kuptim nga përvoja në botë, ajo që i bën ata të ndihen të vetmuar.
Argumenti i Arendtit mbi vetminë dhe totalitarizmin nuk është i lehtë për t’u përthithur, sepse ai nënkupton një lloj të zakonshëm të prirjeve totalitare të cilat u flasin ndjenjave të vetmisë: nëse nuk je i kënaqur me realitetin, nëse e braktis të mirën dhe kërkon gjithmonë diçka më të mirë, nëse nuk je i gatshëm të përballesh me botën ashtu siç është, atëherë do të jesh i ndjeshëm ndaj mendimit ideologjik. Do të jesh i ndjeshëm ndaj vetmisë së organizuar.
Kur Arendt i shkroi burrit të saj: “Thjesht nuk mund të jem e ekspozuar para publikut pesë herë në javë – me fjalë të tjera, të mos dal kurrë nga sytë e publikut. Më duket sikur më duhet të bredh e ta kërkoj veten,” ajo nuk po ankohej kot sepse është në qendër të vëmendjes. Ekspozimi i vazhdueshëm përballë një audience publike e kishte bërë të pamundur, për të, të qëndronte në shoqërinë e vetes. Ajo nuk ishte më në gjendje të gjente hapësirën private, vetë-reflektuese, që është e domosdoshme për të menduar. Nuk ishte më në gjendje ta “popullojë” vetminë që kishte zgjedhur.
Ky është një nga paradokset e vetmisë. Vetmia e zgjedhur kërkon të jesh vetëm, ndërsa vetmia ndihet më thellë pikërisht në shoqërinë e të tjerëve. Ashtu siç mbështetemi te bota publike e dukjeve për njohje, po aq kemi nevojë për sferën private të vetmisë së zgjedhur për të qëndruar me veten dhe për të menduar. Dhe, kjo është ajo që iu mohua Arendtit kur humbi hapësirën për të qenë vetëm me veten. “Ajo që e bën vetminë kaq të padurueshme,” tha ajo, “është humbja e vetvetes, e cila mund të realizohet në vetminë e zgjedhur …”
Në vetminë e zgjedhur, njeriu është në gjendje të ketë shoqëri me vetveten, të hyjë në një bisedë me veten. Në vetminë e zgjedhur, njeriu nuk e humb kontaktin me botën, sepse bota e përvojës është gjithmonë e pranishme në mendimin tonë. Për ta cituar Arendtin, duke cituar Ciceronin: “Asnjëherë njeriu nuk është më aktiv sesa kur nuk bën asgjë, dhe asnjëherë nuk është sesa kur është me vetveten.” Kjo është ajo që mendimi ideologjik dhe ai tiranik shkatërron – aftësinë tonë për të menduar me veten dhe për vetveten. Kjo është rrënja e vetmisë së organizuar.
