Fabio Ciabatti
Militantët e partive komuniste të shekullit të kaluar ishin të bindur se po marshonin drejt historisë dhe, për rrjedhojë, i përkisnin një lëvizjeje që i tejkalonte fatet e tyre individuale. Këto bindje i shtynin ata të luftonin edhe në momentet më tragjike dhe t’ia rinisnin luftës pas çdo humbjeje. Eksperienca e këtij subjektiviteti, e lidhur me kompleksin praktiko-teorik të komunizmit të shek. XX, tashmë është sosur, thotë Enzo Traverso-ja në veprën e tij të fundit me titull “Rivoluzione, 1789-1989: un’altra storia”. Lëvizjet antikapitaliste të dala në vitet e fundit në fakt nuk i përkasin asnjërës prej traditave të shkuara të së majtës, përjashto disa ngjashmëri me anarkizmin. Të çinteresuara përgjithësisht ndaj debateve strategjike të traditës revolucionare dhe indiferente ndaj një dimensioni teleologjik të historisë, ato kanë shpikur forma të reja organizimi dhe kanë eksperimentuar forma të reja jetese të bazuara mbi vetadministrimin, ripërvetësimin e hapësirës publike, pjesëmarrjen, vendimet kolektive, mbi nevojat dhe mbi kritikën e mallifikimit të marrëdhënieve shoqërore. “Si jetimë, atyre u duhet ta shpikin identitetin e tyre. Kjo është njëkohësisht forca e tyre, pasi janë të lirë nga modelet e trashëguara nga e shkuara, dhe dobësia e tyre, ngaqë u mungon kujtesa”[1]. Për rrjedhojë, “nëse revolucionet e kohëve tona duhet të shpikin modelet e tyre, këtë nuk mund ta bëjnë bazuar në një tabula rasa, pa mishëruar kujtesën e luftërave të shkuara, pa fitoret dhe pa humbjet mjaft të shpeshta”. Kjo nuk do të thotë të ruash në mënyrë fetishiste një hapësirë të paprekshme praktikash dhe teorish, por të bësh një operacion të dyfishtë nëpërmjet përpunimit kritik të historisë: tejkalimi i historisë dhe, në të njëjtën kohë, shpëtimi i domethënies së asaj eksperience historike të quajtur revolucion.
Për të bërë këtë duhet të çlirohemi nga iluzionet e të shkuarës, duke nisur nga ideja që vargu i revoltave dhe kryengritjeve popullore që kanë ndodhur gjatë shekujve të shkuar është pjesë e një
“progresioni të pandalshëm sipas një domosdoje shkakore: të gjitha revolucionet i tejkalojnë shkaqet e tyre dhe ndjekin dinamika të veçanta të cilat e ndryshojnë rrjedhën ‘e natyrshme’ të gjërave. Ato janë shpikje njerëzore që nuk mbartin një karakter të domosdoshëm; ato ndërtojnë një kujtesë kolektive e cila zhvillohet brenda një bashkësie faktesh kuptimplote. Të menduarit që ato i përkasin kohës normale dhe të përgjithshme të një historie drejtvizore ka qenë një prej keqkuptimeve më të mëdha të kulturës së majtë të shek. XX.”
Megjithatë po aq e gabuar do të ishte, sikundër është në modë sot, të ndryshohej drejtimi “i ligjeve” të vjetra “të historisë” dhe humbja e revolucioneve të paraqitej si një rezultat i pashmangshëm. Revolucionet, përkundër kësaj, janë procese objektivisht të kushtëzuara “në të cilat qeniet njerëzore veprojnë sipas zgjedhjeve, objektivave dhe pasioneve të tyre, mirëpo brenda një strukture të dhënë që nuk është e pandryshueshme, por as e shmangshme”. Ato mund të shpjegohen vetëm duke u nisur nga ndërthurja mes shkakësisë dhe veprimit njerëzor, mes determinizmit strukturor dhe subjektivitetit politik.
Historia e revolucionit, sipas Traverso-s, është në radhë të parë histori e vërshimit të dhunshëm të masave të cilat shndërrohen në protagoniste të vetëdijshme të historisë. Revolucioni është një akt kolektiv me anë të së cilit qeniet njerëzore çlirohen nga shtypja dhe sundimi shekullor. Kemi të bëjmë me një ngjarje në të cilën ndodh sinkronizimi i paparashikuar mes ndryshimeve të përgjithshme që kanë ndodhur gjatë dekadave dhe rizgjimit të vetëdijes kolektive në një kataklizëm që ndryshon kursin e historisë. Prandaj në bërjen e tij qeniet njerëzore i shprehin energjitë, pasionet, afektet dhe ndjenjat e tyre në një masë shumë më të madhe se standardi i ndjeshmërisë së jetës së përditshme. Shfrenimi, furia e papërmbajtur dhe fanatizmi i përkasin padyshim revolucionit, mirëpo si produkte dhe jo si shkaqe të tij. Furia revolucionare është rezultati përfundimtar i shtypjes, shfrytëzimit, poshtërimit dhe deluzionit shekullor. Të dënosh tepritë dhe rrjedhën kriminale të Terrorit revolucionar është natyrisht e nevojshme, por të orvatesh të shmangësh dhunën është e pavlerë dhe nuk prodhon asnjë kuptim real të historisë: kritika konservatore e dhunës revolucionare është e verbër përballë potencialit shpërthyes që përgatitej ndër vite, ndërsa ajo libertariane nuk është në gjendje të shpjegojë se si revolucionet mund ta shmangin shtrëngimin pa u përmbysur.
“Tragjedia e revolucioneve qëndron në metamorfozën fatale që i shpie nga çlirimi në luftën për mbijetesë e në fund në ndërtimin e një regjimi të ri shtypës; nga dhuna emancipuese në dhunën shtrënguese. Çelësi për të ruajtur përgjithnjë potencialin e tyre çlirimtar ende nuk është gjetur, mirëpo kjo nuk është arsye e vlefshme për të dënuar vetëçlirimin.”
Në këndvështrimin e Traverso-s, stalinizmi nuk mund të konsiderohet thjeshtë si tradhti ndaj procesit revolucionar. Ai është pjesë përbërëse e dinamikës historike të lindur me Revolucionin e Tetorit, mirëpo, në të njëjtën kohë, ai nuk mund të interpretohet si rezultat i pashmangshëm i rrethanave historike të luftës, prapambetjes së Rusisë dhe të shkuarës së saj absolutiste. Një rol domethënës në shndërrimin e vrullit demokratik në një diktaturë të egër pati ideologjia bolshevike me vizionin e saj normativ të dhunës si mami e historisë dhe indiferenca e saj ndaj ndërtimit të një shteti revolucionar sipas të drejtës. Gjendemi ende mes dy skajeve të dilemës së shprehur nga Victor Serge-s i cili, nga njëra anë, vendos një vijë morale, filozofike dhe politike që e ndan në mënyrë radikale socializmin autentik nga stalinizmi, dhe nga ana tjetër pranon që alternativa më e mundshme ndaj politikës së pamëshirshme të bolshevikëve gjatë Luftës Civile do të kishte qenë fitorja e terrorit kundërrevolucionar.
Pra totalitarizmi stalinist qe rezultat i atij shpërthimi çlirimtar të përfaqësuar nga revolucioni. Ose, për ta thënë më mirë, një prej rezultateve të tij të mundshme. Totalitarizmi, nga ana tjetër, është një koncept që duhet trajtuar me kujdes pasi ai është përdorur nga tradita politiko-historiografike e cila vë shenjën e barazisë mes fashizmit dhe komunizmit si të kundërt me liberalizmin. Sipas Traverso-s, ngjashmëritë natyrisht ekzistojnë, por janë sipërfaqësore: bazat shoqërore, ideologjitë dhe objektivat përkatës ishin diametralisht të kundërta. Ndryshe nga fashizmi, stalinizmi nuk qe kundërrevolucion. Nuk solli në pushtet aristokracinë e vjetër, por formoi një strukturë socio-ekonomike të re duke krijuar kështu një elitë ekonomike, manaxheriale, shkencore dhe intelektuale të re, të rekrutuar nga gjiri i klasave të ulëta, përfshirë edhe fshatarësinë. Ky është çelësi për të kuptuar konsensusin që gëzoi stalinizmi, pavarësisht terrorit dhe shpërnguljeve masive. Kjo është edhe arsyeja që shpjegon vrullin autentik që karakterizoi rezistencën ruse kundër pushtuesit nazist gjatë Luftës së Dytë Botërore: punëtorë dhe fshatarë mbrojtën atë që kishte mbetur nga revolucioni, një ekonomi pa kapitalistë e pronarë tokash. E këtë e bënë jo për shkak, por pavarësisht regjimit stalinist.
Është e kotë t’i sillemi vërdallë. Revolucioni i Tetori është matrica e përbashkët e të gjitha formave të komunizmit të shekullit XX. Kjo nuk do të thotë të mohojmë që historia e komunizmit ka disa degëzime, madje edhe të ndryshme mes tyre, por të pohojmë që të gjitha format gjetën te Revolucioni Rus pikënisjen e tyre. Antikolonializmi i shekullit XX, për shembull, lind me kongresin e Bakusë të 1920: aty për herë të parë tradita e lindur nga partitë punëtore evropiane i njeh popujt e kolonizuar si subjekte politike të aftë për t’u vetemancipuar pa pritur revolucionin në vendet perëndimore, siç vazhdonin të mendonin socialistët e Internacionales së Dytë për të justifikuar kolonializmin e vendeve përkatëse.
Kjo nuk do të thotë që marrëdhëniet mes komunizmit dhe luftërave për çlirim kombëtar qenë pa kontradikta. Revolucioni Rus u shndërrua në një paradigmë universale, i aftë për t’iu folur edhe popujve të kolonizuar, mirëpo format autentike të marksizmit të Jugut të botës nuk mund të lindnin nga ortodoksia e Kominternit. Ky është rasti, sipas Traverso-s, i Mariategui-t, mendimtarit më të rëndësishëm marksist peruvian të gjysmës së parë të shek. XX, sipas të cilit socializmi nuk mundej thjesht të importohej nga Perëndimi, por duhej të shkrihej me traditën ataviste të komunizmit inkas duke zgjidhur në radhë të parë problemin e tokës, që është origjina e shtypjes së popullit indigjen. Sidoqoftë qëndron fakti që historia e shkolonizimin në tërësinë e saj është e pandashme nga raportet e forcave ndërkombëtare të krijuara me Luftën e Ftohtë. Si e tillë, ajo u shënjua thellë nga dy dimensionet që karakterizuan ngjarjet në Rusi: emancipim dhe autoritarizëm, revolucion dhe diktaturë. “Gëzimi i Havanës që rebelohet më 1 Maj 1959 dhe terrori kampeve kamboxhiane të vdekjes janë polet dialektike të komunizmit si antikolonializëm.”
Nuk është aspak rastësore që, me zhdukjen e BRSS, në shumë rajone të globit fundamentalizmi islamik ka zëvendësuar antikolonializmin. Ashtu sikundër nuk është aspak rastësore që rënia e regjimit sovjetik ka shënjuar fundin e asaj që autori e përkufizon si komunizmi-socialdemokraci, një nga shembujt më domethënës të të cilit është Partia Komuniste italiane. PKI u karakterizua nga një praktikë politike thelbësisht reformiste, ndonëse duke mbajtur lidhje me ortodoksinë sovjetike. Qëndron fakti që, me rënien e BRSS, PKI nuk u transformua në një parti socialdemokrate autentike, por u kthye energjikisht kah liberalizmi. Parabola e saj e trishtë pohon atë që thoshte Rosa Luxemburg-u: asnjë reformë reale në gjirin e sistemit kapitalist nuk arrihet pa një shtysë efektive revolucionare. Vetë sistemi nuk është në gjendje të vetëreformohet.
Pas 1989 përfundon epoka e shkolonizimit dhe e shtetit social. Por ka edhe më. Kolapsi i komunizmit-regjim ka marrë me vete edhe komunizmin-revolucion. Rënia e socializmit real ka gëlltitur edhe utopinë komuniste. Stalinizmi, duke ndërthurur kultin e modernitetit teknik me një formë radikale dhe autoritare të iluminizmit, e ka transformuar socializmin në një lloj “utopie të ftohtë” që vështirë se mund të nxehë shpirtin e atij që sot kërkon të rebelohet kundër gjendjes aktuale.
Ajo që mund t’i kundërshtohet Traverso-s është që ekziston një model ende sot dhe është ai i Kinës së qeverisur nga Partia Komuniste. Kundërshtim që, megjithatë, duket i dobët pasi ekonomia socialiste e tregut me salcë kineze duket si një ide edhe më e ftohtë se utopia me origjinë sovjetike. Ky pohim duhet bërë pa u lëshuar asgjë atyre që kërkojnë të nxisin një luftë të ftohtë të re për të tejkaluar kontradiktat e brendshme të një kapitalizmi që ka ngecur – pa mohuar aspektet shoqërisht progresive, megjithëse kontradiktore, të sukseseve ekonomike kineze dhe pa fshehur çarjet pozitive që mund të shkaktojë në rendin botëror kapitalist prania e një shteti në gjendje që t’i kundërvihet imperializmit perëndimor. Thënë kjo, kur mendojmë për Kinën si udhërrëfyesi i ri i socializmit, rrezikojmë të biem në klishenë e vjetër të përfaqësuar nga vizioni i “Partisë komuniste si forca krijuese e historisë”. Partia komuniste kineze, në fakt, do të duhej të ishte e aftë të ushqente në gjirin e saj bishën kapitaliste që t’ia nënshtronte më pas vullnetit të saj, duke ruajtur një ekuilibër shumë të vështirë mes kontrollit shtetëror të ekonomisë dhe akumulimit kapitalist në mungesë të proceseve të orientuara drejt zhvillimit të institucioneve ekonomiko-politike që parashikojnë përforcimin progresiv të vetëqeverisjes së prodhuesve.
Mbi idenë e partisë si dominus i procesit historik, na kujton Traverso-ja, konverguan si komunizmi zyrtar i shekullit XX ashtu edhe antikomunizmi i Luftës së Ftohtë sepse te të dy mungonte ideja e revolucionit si akt kolektiv i kryer nga poshtë. Jo rastësisht, mund të shtojmë, kush mendon se fraktura kryesore e konfliktit shprehet sot në kontrastin mes Perëndimit imperialist dhe Kinës socialiste, është mësuar ta mendojë historinë nga lart, nga këndvështrimi i shteteve që përplasen mes tyre apo partive që aspirojnë të bëhen shtet, dhe jo nga poshtë, nga këndvështrimi i masave që rebelohen dhe befasishëm mund të bëhen protagoniste të historisë, edhe në “shoqërinë e harmonishme” kineze. Ato masa që kanë padyshim nevojë për zgjedhje taktike dhe strategjike të përpunuara me ftohtësi, por edhe për ngrohtësinë e një imagjinate kolektive në gjendje të ndezë dëshirat, t’u japë formë fantazive dhe të shprehë nevojat thelbësore të tyre. Bukë dhe trëndafila!
Duke iu rikthyer tekstit të Traverso-s, duhet nënvizuar fakti që sot ne kemi përballë një gjeneratë të re… të rritur në një botë në të cilën kapitalizmi është shndërruar në një formë jete “natyrore”. Një imagjinatë e re subversive vështirë se do të mund të marrë si referencë “paradigmën ushtarake të revolucionit”, e cila është e lidhur fort me gërshetimin e kryengritjes ruse me ngjarjet e Luftës së Ftohtë, e cila i paraqet militantët komunistë si pjesë të një ushtrie të udhëhequr nga disiplina e Partisë. “Sot kemi nevojë të bëjmë aleanca dhe të bëjmë të mundur bashkërendimin e eksperiencave të ndryshme, pa hierarki, në mënyrë ‘ndërseksionale’, dhe jo t’i përkufizojmë mbi baza ideologjike”; duke iu rireferuar, nga ana organizative, më shumë federalizmit të Internacionales së Parë sesa centralizmit hierarkik të bolshevikëve.
Pas 1989 po vërtitemi ende mes rrënojave të socializmit real dhe për këtë arsye kemi nevojë për një angazhim teorik e mbi të gjitha për beteja të reja për “të nxjerrë bërthamën emancipuese të komunizmit nga kjo fushë rrënojash”. Mundi teoriko-praktik për të cilin bën thirrje Traverso-ja shkon shumë përtej tentativës për të dalluar mes një aspirate ideale dhe aplikimit të saj praktik të keq. Si për shkak se, nën dritën e një disfate me rëndësi historike, nuk mund t’i shmangemi kritikës së ideve që e kanë frymëzuar traditën komuniste, ashtu edhe se ngjarjet konkrete historike ndjekin gjithnjë rrugë të ndryshme nga ato të imagjinuara fillimisht nga protagonistët e tyre. Nëse duam të rindërtojmë një kujtesë historike që të ketë ndonjë rëndësi për betejat e së tashmes, duhet të marrim mbi vete tmerret e të shkuarës sepse kjo është e vetmja mënyrë për t’u përpjekur që të mos përsëriten.
Është e dukshme që Traverso-ja lëviz në një terren të vështirë. Teksti i tij na fton të braktisim disa siguri të vjetra pa na mundësuar të fitojmë shumë të reja. Rrezikojmë të ndjehemi të çarmatosur e për rrjedhojë të shkojmë drejt një ndjesie të hidhur dorëzimi ose, akoma më keq, zhgënjimi cinik. Me gjasë bëhet fjalë për një rrezik sot të pashmangshëm nëse nuk duam të vazhdojmë të predikojmë në shkretëtirë testamentin e vjetër të klasës së vjetër punëtore. Arma më e mirë që kemi në dispozicion për të mos u dorëzuar konsiston në aftësinë për të ruajtur një lidhje ideale me fuqinë çliruese të betejave të shkuara dhe, në të njëjtën kohë, për të qëndruar praktikisht në kontakt me konfliktet e proletariatit ndërkombëtar. Një proletariat që, për sa u përket disa aspekteve domethënëse, ka një përbërje materiale dhe një imagjinatë të ndryshme nga ato të shekullit XX. Me një fjalë, puna që duhet bërë është e një rëndësie të madhe dhe përballë kompleksitetit të saj mund të mendohet që zgjidhja më e mirë gjendet te te besuarit në një demiurg të ri. Nuk gjë më të pafrytshme. “Revolucionet nuk mund të programohen; kur ndodhin, janë gjithmonë të papritura.”
E përktheu Alfred Bushi
