Jack London
Për punë do zgjohem si të tërë;
Mos dhëntë Zoti ta lë pa bërë.
E nëse vdes pa rënë nata,
i lutem Zotit t’mos reshtë lopata.
Amin
“Po s’u çove, Johnny, nuk t’jap për me hongër asnji çap!”
Kërcënimi nuk pati ndonjë ndikim te djali. Ai u mbërthye me vendosmëri pas gjumit, duke luftuar për kllapinë e tij njësoj si ëndërrimtari lufton për ëndrrën. Duart e djalit ishin shtrënguar dhe me to ai godiste ajrin me lëvizje të brishta e spazmatike. Këto goditje ishin drejtuar nga e ëma, por ajo e tradhtoi praktikën e zakonshme teksa e mbërrtheu vrazhdë nga supet.
“M’ler rehat!”
Kjo ishte një klithmë që nisi e mbytur nga thellësitë e gjumit, por që u ngjit me vrull lart, si një vajtim, duke u kthyer në një kundërshti të zjarrtë, e që më pas u mpak e u zhyt në një ankesë të paartikuluar. Kjo ishte një klithmë kafshërore, si e një shpirti të torturuar, e mbushur me protestë e dhimbje të pafund.
Por ajo nuk ia vuri veshin. Ajo ishte një grua me sy të trishtuar e fytyrë të lodhur, dhe ishte mësuar me këtë detyrë, të cilën e përsëriste çdo ditë të jetës së saj. Ajo i mbërtheu batanijet e shtratit dhe u përpoq t’i tërhiqte tej, por djali, pasi u ndal së godituri ajrin, i mbërtheu ato me dëshpërim. I bërë kruspull te cepi i shtratit, ai ende rrinte i mbuluar. Më pas ajo u përpoq t’i hidhte batanijet në dysheme. Djali e kundërshtoi. Ajo i rimblodhi forcat. Pesha e saj ishte më e madhe dhe djali me batanijet u zbythën, i pari duke ndjekur instinktivisht të dytat për t’u mbrojtur nga i ftohti i dhomës që kafshonte trupin e tij.
Teksa u rrokullis në cepin e krevatit, dukej sikur do të binte me kokë mbi dysheme. Por ndërgjegjja e përmendi. Ai e drejtoi veten dhe për një moment u balancua rrezikshëm. Pastaj ra në dysheme mbi të dyja këmbët. Atë çast e ëma e mbërtheu nga super dhe e shkundi. Përsëri grushtet e tij u vërtitën, këtë herë me më shumë forcë dhe qëllim. Në të njëjtën kohë iu hapën sytë. Ajo e lëshoi. Ai ishte zgjuar.
“E o mir’,” mërmëriti.
Ajo mori llambën dhe nxitoi jashtë dhomës duke e lënë atë në errësirë.
“Do t’mbajn pagën,” e paralajmëroi ajo.
Ai nuk e kishte bezdi errësirën. Pasi veshi rrobat iu drejtua kuzhinës. E ecura e rëndë e tij nuk i përshtatej trupit imcak e të lehtë prej çunaku. Këmbët e tij zvarriteshin nga pesha e tyre që ngjante e panatyrshme sepse ato ishin kaq të holla. Ai afroi te tavolina një karrige me ndenjësen e thyer.
“Johnny!” bërtiti e ëma.
Ai u ngrit me vrull nga karrigia dhe, pa thënë asnjë fjalë, shkoi te lavamani. Ai ishte një lavaman i qelbur e i ndyrë. Nga pileta e tij ngrihej një kundërmim. Ai nuk e vuri re. Që lavamani bie erë ishte për të pjesë e rendit natyror të gjërave, ashtu siç ishte fakti që sapuni ishte i ndotur me mbetjet ushqimore nga pjatat dhe ishte vështirë për të bërë shkumë. As që u përpoq edhe aq shumë që ta bënte të shkumonte. Disa shpëlarje nga uji i ftohtë i rubinetit e përmbushën detyrën. Ai nuk i lau dhëmbët. Madje ai kurrë nuk kishte parë një furçë dhëmbësh, e as nuk e dinte se ekzistonin qenie në botë që ishin fajtore për një budallallëk kaq të madh sa larja e dhëmbëve.
“A s’e lan dot veten nji her n’dit pa ta thon kush?” iu ankua e ëma.
Ajo mbante një kapak të thyer mbi enën me të cilën hodhi dy kupa me kafe. Ai nuk bëri asnjë koment, pasi kjo ishte një zënkë e zakonshme mes të dyve dhe njëra nga gjërat për të cilat e ëma ishte kokëfortë. “Nji her” në ditë ishte e domosdoshme që ai të lante fytyrën. Ai u fshi me një peshqir të qelbur, gjithë lagështirë e kore, dhe në fytyrë i ngelën copëza nga materiali i peshqirit.
“Sikur t’mos jetonim kaq larg,” tha ajo, teksa ai u ul. “Përpiqem me bo sa mundem. E di, apo jo?! Por nji dollar më pak nga qiraja është goxha kursim, dhe ka ma shum hapësirë ktu. Ti e di këtë.”
Ai e ndoqi fjalën e saj. E kishte dëgjuar shumë herë më parë. Diapazoni i mendimit të saj ishte i kufizuar, dhe herë pas here rikthehej te vështirësitë që vinin nga fakti se jetonin kaq larg nga fabrikat.
“Nji dollar është nji çap buk m’shumë,” tha ai me një ton mbështetës. “Më mir e di që eci dhe kam çapën e bukës.”
Ai hëngri me nxitim, gjysmë duke e përtypur bukën e gjysmë duke i shpëlarë llokmat e papërtypura teposhtë me kafe. Lëngu i ngrohtë e i turbullt quhej kafe. Johnny mendonte se ishte kafe – madje e shkëlqyer. Kjo ishte ndër iluzionet e pakta të jetës që i ngeleshin. Nuk kishte pirë kurrë kafe të vërtetë në jetën e tij.
Përveç bukës, kishte edhe një copë të vogël mishi të ftohtë derri. Mamaja ia mbushi përsëri kupën me kafe. Teksa po mbaronte bukën, ai nisi të shihte nëse do t’i jepej edhe më. Ajo e kuptoi vështrimin e tij pyetës.
“Mos u bëj tamahqar, Johnny,” ishte komenti i saj. “E hëngre pjesën tënde. Motrat dhe vëllezërit e tu janë më të vegjël.”
Ai nuk iu përgjigj kundërshtisë. Ai nuk fliste shumë. Gjithashtu, e ndali vështrimin e uritur për më shumë. Ai nuk ankohej, sepse kishte një durim po aq të tmerrshëm sa edhe shkolla ku ia kishin mësuar. Ai mbaroi kafen, i fshiu buzët me anën e prapme të dorës dhe nisi të ngrihej.
“Prit pak,” tha ajo me nxitim. “M’duket se të takon edhe nji fetë nga buka – nji e hollë.”
Në veprimet e saj mund të dallohej një shkathtësi dredharake. Me gjithë dukjen se po priste një fetë bukë për të, ajo e futi bukën bashkë me fetën brenda në kutinë e bukës dhe i dha atij njërën prej dy fetave të saj. Ajo mendoi se e kishte mashtruar, por ai e kishte vënë re trukun e saj. Megjithatë, ai e mori paturpësisht fetën e bukës. Ai kishte teorinë se e ëma, për shkak të sëmundjes së përhershme të saj, nuk hante shumë.
Ajo e pa se po e hante bukën thatë, prandaj u zgjat dhe e zbrazi kupën e saj të kafes tek e tija.
“Nuk m’rri mirë n’stomak në mëngjes,” i tha.
Një sirenë e largët, e stërzgjatur dhe kuisëse, i ngriti që të dy në këmbë. Ajo vështroi orën me zile mbi raft. Akrepat tregonin pesë e gjysmë. Pjesa tjetër e botës së fabrikës sapo ishte zgjuar nga gjumi. Ajo hodhi një shall rreth supeve dhe në kokë një kapele të rreckosur, pa formë e të vjetruar.
“Duhet të nxitojmë,” tha ajo, duke kthyer dorezën e llambës dhe duke i fryrë flakës.
Ata morën tatëpjetë shkallëve duke e gjetur rrugën me duar. Dita ishte e qartë dhe e ftohtë dhe Johnny dridhej në kontaktin e parë me ajrin jashtë. Yjet ende nuk kishin nisur të veniteshin nga qielli dhe qyteti ishte i kredhur ne terr. Johnny dhe e ëma tërhiqnin këmbët zvarrë teksa ecnin. Nuk kishte ambicie te muskujt e këmbëve për t’i ngritur shputat sipër tokës.
Pas pesëmbëdhjetë minutash në heshtje, e ëma u kthye dhe mori për djathtas.
“Mos u vono,” ishte këshilla e saj e fundit nga brendia e errësirës që e kishte përpirë të tërën.
Ai nuk iu përgjigj, duke vazhduar rrugën e tij drejt. Në rrethimin e fabrikës, dyert po hapeshin nga të gjitha anët dhe ai shpejt u bë pjesë e shumësisë që po çante përpara në errësirë. Teksa kapërceu portën e fabrikës, sirena ra përsëri. Ai vështroi drejt lindjes. Përgjatë vijës së thyer të shtëpive në horizont, një dritë e zbehtë po fillonte të ravijëzohej. Vetëm kaq arriti të shihte nga dita, teksa i ktheu kurrizin dhe iu bashkua grupit të punëtorëve.
Ai zuri vendin në një nga radhët e gjata të makinerive. Përpara tij, në një hapësirë të mbushur me bobina të vogla, bobina më të mëdha vërtiteshin me shpejtësi. Puna ishte e thjeshtë. Gjithçka që nevojitej ishte shkathtësia. Bobinat e vogla zbrazeshin shumë shpejt dhe kishte shumë bobina të mëdha që realizonin zbrazjen, kështu që nuk kishte momente qetësie.
Ai punonte mekanikisht. Kur një bobinë e vogël zbrazej, ai përdorte dorën e tij të majtë si frenë për të ndalur bobinën e madhe dhe njëkohësisht me dy gishtat e dorës kapte fundin fluturues të perit. Në të njëjtën kohë, me dorën e tij të djathtë kapte fundin e perit të bobinës së vogël. Këto veprime të ndryshme me të dyja duart kryheshin njëkohësisht dhe me shpejtësi. Më pas vinte momenti kur sa hap e mbyll sytë, lidhte nyjen e endjes dhe lëshonte bobinën. Nuk kishte asgjë të vështirë me nyjën e endjes. Një herë u mburr se mund t’i lidhte teksa flinte. E në fakt, disa herë e bënte, duke punuar shekuj me radhë në një natë të vetme për të lidhur një aradhe të pafund nyjash.
Disa nga djemtë i bënin bisht punës, duke harxhuar kohën para makinës e duke mos i zëvendësuar bobinat e vogla kur ato mbaronin. Dhe aty ishte një mbikëqyrës pikërisht për ta parandaluar këtë veprim. Ai e kapi komshiun e Johnny-t duke e bërë këtë gjë dhe i shkuli veshët.
“Pa shikoje Johnny-n aty – pse nuk sillesh si ai?” pyeti i inatosur mbikëqyrësi.
Bobinat e Johnny-t lëviznin me shpejtësi maksimale, por ai nuk krekosej nga lëvdatat indirekte. Kishte qenë një kohë… por para shumë kohësh, shumë kohësh. Fytyra e tij apatike ishte pa asnjë shprehje teksa dëgjonte sesi përmendej si një rast për t’u marrë shembull. Ai ishte një punëtor i përkryer. E dinte kaq gjë. Ia kishin thënë shpesh këtë gjë. Ishte diçka e zakonshme, e për më tepër, nuk do të thoshte asgjë për të. Nga punëtori i përkryer ai kishte evoluar në makinerinë e përkryer. Kur ndodhte ndonjë gabim në punë, si për të ashtu edhe për makinën, fajin e kishte materiali i dëmtuar. Do kishte qenë po aq e pamundur për një prerëse thonjsh perfekte t’i priste thonjtë shtrembër sa për atë që të bënte ndonjë gabim.
Dhe nuk ishte për t’u çuditur. Ai gjithnjë kishte pasur marrëdhënie të afërt me makinat. Makina thuajse ishte mbrujtur brenda tij dhe sidoqoftë ai ishte rritur pranë saj. Dymbëdhjetë vjet më parë, në dhomën e tezgjahëve të kësaj fabrike kishte pasur një moment të shpejtë ngazëllimi. E ëma e Johnny-t kishte humbur ndjenjat, e shtrinë në mes të dyshemesë, rrethuar nga makinat e zhurmshme. Dy gra të vjetra në moshë u thirrën nga tezgjahët ku punonin. Mbikëqyrësi i ndihmoi dhe në pak minuta një frymor më shumë nga sa kishin hyrë nga dyert iu shtua dhomës së tezgjahëve. Ky ishte Johnny, i lindur me gjëmimin e goditjeve dhe përplasjeve të tezgjahëve në veshët e tij, duke përthithur me frymën e tij të parë ajrin e ngrohtë e të lagësht, të mbushur me pjesëzat e spangos që pluskonin në të gjithë dhomën; dhe për të njëjtën arsye, prej asaj dite ai ishte kollitur gjithnjë.
Djali përbri Johnny-t rënkonte dhe rrufiste qurrat. Fytyra e djalit ishte e përçudnuar nga urrejtja për mbikëqyrësin që e vështronte kërcënueshëm me bisht të syrit që nga distanca; por çdo bobinë punonte në maksimum. Djali i ulërinte të shara të tmerrshme bobinave rrotulluese që kishte përpara; por zëri i tij nuk përhapej më shumë se dy metra larg tij, i mbajtur si brenda një muri nga uturima e makinerive brenda dhomës.
Johnny e vuri re këtë gjë. Ai kishte një mënyrë për t’i pranuar gjërat që ndodhnin rreth tij. Pastaj, gjërat kthehen në monotone duke u përsëritur dhe një ndodhi të tillë ai e kishte dëshmuar plot herë. I dukej e kotë që të kundërshtonte mbikëqyrësin, po aq sa të sfidonte vullnetin e makinës. Makineritë ishin bërë që të punonin në një mënyrë të caktuar e të përmbushnin detyra të caktuara. E njëjta gjë edhe me mbikëqyrësin.
Por në orën njëmbëdhjetë një ngazëllim e kaploi dhomën. Si në një mënyrë okulte, ngazëllimi u përhap kudo. Djali me një këmbë që punonte nga ana tjetër me Johnny-n u hodh kokë e këmbë brenda një kazani që ishte i zbrazët. Aty brenda u zhduk bashke me patericën e tij. Menaxheri i fabrikës po afrohej, i shoqëruar nga një djalë i ri. Ai ishte i veshur mirë dhe kishte një këmishë të hekurosur – një zotëri, sipas klasifikimit që u bënte Johnny burrave, e njëkohësisht “inspektori”.
Ai vështronte ngulazi djemtë teksa ecte përbri tyre. Ndonjëherë ndalonte dhe u bënte pyetje. Kur kjo ndodhte, ai bërtiste me sa fuqi kishte, e në këto momente fytyra i ngërdheshej në mënyrë qesharake nga përpjekja për t’u dëgjuar. Syri i tij i mprehtë vuri re vendin bosh te makina përbri Johnny-t, por nuk tha asgjë. Johnny gjithashtu e kapi syrin e tij dhe ndaloi punën papritur. Ai e kapi krahun e Johnny-t për ta tërhequr një hap larg makinës, por me një thirrje habie ia lëshoi përsëri.
“Shumë i dobët,” menaxheri qeshi parehatshëm.
“Si tubat e ujit,” ishte përgjigjja. “Shikoja këmbët. Djali është rakitik – në fazë fillestare, por ama i tillë është. Nëse nuk vdes nga epilepsia, me siguri nuk do ta ketë të gjatë nga tuberkulozi.”
Johnny i dëgjonte, por nuk kuptonte. Për më tepër atij nuk i interesonin sëmundjet e së ardhmes. Ai kishte përballë një sëmundje më të atypëratyshme dhe serioze që e kërcënonte në formën e inspektorit.
“Tani djalosh, dua të më thuash të vërtetën,” tha inspektori, ose bërtiti, duke u përkulur mbi veshin e djalit që ai ta dëgjonte. “Sa vjeç je?”
“Katërmbëdhjetë,” gënjeu Johnny, me të gjithë forcën e mushkërive të tij. Kaq fortë kishte gënjyer saqë iu shfaq një kollë e thatë mbytëse që ngriti pluhurin që ishte akumuluar në mushkëritë e tij që nga mëngjesi.
“Duket të paktën gjashtëmbëdhjetë,” tha menaxheri.
“Ose gjashtëdhjetë,” ia ktheu inspektori.
“Gjithmonë kështu është dukur.”
“Prej sa kohësh?” pyeti shpejt inspektori.
“Prej vitesh. Nuk plaket kurrë.”
“Ose është më i ri, mund të them. Supozoj se ka punuar këtu gjithë këto vjet?”
“Me hope, por kjo ishte para se të miratohej ligji i ri,” nxitoi të shtonte menaxheri.
“Ajo makina rri bosh?” pyeti inspektori duke treguar nga makina në krah të Johnny-t, në të cilën bobinat e mbushura pjesërisht po vërtiteshin si të çmendura.
“Ashtu duket.” Menaxheri i bëri shenjë mbikëqyrësit përkrah të tij dhe i bërtiti në vesh duke treguar nga makina. “Makina rri bosh,” i raportoi inspektorit.
Ata vazhduan para dhe Johnny iu rikthye punës i lehtësuar se e keqja ishte mënjanuar. Por djali me një këmbe nuk ishte aq me fat. Inspektori symprehtë e mbante në largësinë e krahut pasi e nxori nga kazani. Buzët e tij po dridheshin dhe fytyra e tij kishte çehren e dikujt të cilit sapo i kishte ndodhur një hata e madhe dhe e pakthyeshme. Mbikëqyrësi dukej i shtangur sikur për herë të parë e shihte atë çunak, teksa fytyra e menaxherit shprehte tronditje dhe pakënaqësi.
“Unë e njoh këtë,” tha inspektori. “Ky është dymbëdhjetë vjeç. E kam përzënë nga tre fabrika të ndryshme brenda këtij viti. Kjo do jetë hera e katërt.”
Ai iu kthye djalit me një këmbë. “Ti më premtove, më dhe fjalën e nderit, se do shkoje në shkollë.”
Djali me një këmbë ia plasi të qarit. “Ju lutem zoti inspektor. Dy bebe na vdiqën dhe jemi shumë të varfër.”
“Ç’të bën të kollitesh në atë mënyrë?” e pyeti inspektori, a thua se po e akuzonte për ndonjë krim.
Si për të mohuar fajin, djali me një këmbë iu përgjigj: “Nuk është asgjë. Vetëm sa m’zuri e ftofmja javën e shkuar, zoti inspektor, vetëm kaq.”
Si përfundim djali me një këmbë u shoqërua jashtë dhomës nga inspektori, ky i fundit i ndjekur nga menaxheri i shqetësuar që ankohej. Pas kësaj, monotonia zuri vend sërishmi. Mëngjesi i gjatë dhe pasditja edhe më e gjatë iu avitën fundit dhe sirena gjëmoi për të shënuar orarin e mbylljes. Errësira kishte rënë teksa Johnny doli nga dera e fabrikës. Brenda këtij intervali, dielli kishte ndërtuar mbi qiell një shkallare të artë, e kishte ngopur bujarisht botën me ngrohtësi dhe ishte ulur për t’u zhdukur prapa vijës së thyer të shtëpive tej horizontit.
Darka ishte vakti familjar i ditës – ai gjatë të cilit Johnny takonte vëllezërit dhe motrat e tij më të reja. Kjo ngjarje merrte formën e një takimi për të, pasi ai ishte shumë i madh ndërsa ata ishin të vegjël. Ai nuk kishte durim me kalamallëqet e tyre të tepruara. Ai nuk i kuptonte ato. Fëmijërinë e tij kishte kohë që e kish lënë pas. Ai ishte si një burrë i vjetër që irritohej kollaj nga prapësitë e shpirtrave të tyre rioshe që për të sihin veçse marrëzira. Vështroi vëngër mbi ushqimin e tij, duke gjetur ngushëllim në mendimin se herët ose vonë ata do duhej të shkonin në punë. Kjo do t’ua hiqte kacabunjtë nga koka dhe do t’i zbuste e fisnikëronte – si atë. E kështu që, siç e ka zakon njeriu, edhe Johnny kishte kutin e tij matës të universit.
Gjatë ngrënies së vaktit e ëma u shpjegoi në mënyra të ndryshme dhe duke e përsëritur pafundësisht se ajo po përpiqej të bënte më të mirën me aq sa mundej; prandaj ishte një lloj lehtësimi, me përfundimin e të ngrënit, kur Johnny shtyu karrigen e tij dhe u ngrit. U dyzua fillimisht nëse të merrte për nga krevati apo për nga dera e jashtme, e në fund mori për nga kjo e fundit. Nuk shkoi shumë larg. U ul mbi një stol, me gjunjët që i vinin deri lart dhe me shpatullat e tij të ngushta që i ishin përkulur para, bërrylat mbi gjunjë dhe pëllëmbët e duarve ku mbështetej mjekra e tij.
Teksa rrinte i ulur në atë pozicion nuk po mendonte për asgjë. Vetëm sa po prehej. Sa i takonte mendjes së tij, ajo ishte në gjumë. Vëllezërit dhe motrat e tij dolën jashtë dhe filluan të luanin zhurmshëm rrotull tij me fëmijë të tjerë. Një glob elektrik në cepin e rrugës ndriçonte harenë e tyre. Ai ishte i paduruar dhe i bezdisur, këtë ata e dinin; por shpirti i aventurës i nxiti që të fillonin ta ngacmonin. Ata u kapën për dore para tij dhe duke ruajtur ritmin me trupat e tyre filluan t’i këndonin në fytyrë gjëra të pakuptueshme. Në fillim ai filloi t’u hidhte mallkime – mallkime që kish mësuar nga gojët e mbikëqyrësve të ndryshëm. Duke e kuptuar se kjo ishte e kotë dhe duke iu rikthyer dinjitetit të tij, ai ra përsëri në qetësi.
Vëllai i tij, Will-i, më i afërt me të për nga mosha, që sapo kishte kaluar datëlindjen e tij të dhjetë, ishte ai që i nxiste të tjerët. Johnny nuk kishte ndonjë simpati të madhe për të. Jeta e tij e hershme ishte vështirësuar ngaqë vazhdimisht i ishte dashur t’i jepte pjesën e tij Will-it. Ai kishte përshtypjen se Will-i ishte borxhli ndaj tij dhe ishte gjithashtu mosmirënjohës. Në kohën e tij të lojës, shumë mbrapa në një të shkuar të largët, atij i qe dashur të hiqte dorë nga loja që të kujdesej për Will-in. Will-i në atë kohë ishte një foshnjë, dhe atëherë, ashtu si tani, të ëmës i duhej që të punonte në fabrikë. Johnny-it i kishte rënë roli i mamasë së vogël dhe i babait të vogël.
Will-i dukej sikur kishte përfituar nga fakti që atij i ishin dhënë gjërat e Johnny-it. Ai kishte trup të lidhur, mjaft i fortë, i gjatë sa vëllai i tij më i madh dhe madje më i rëndë. Ishte sikur gjaku që rridhte në venat e njërit kishte devijuar te venat e tjetrit. Dhe e njëjta gjë vlente me humorin. Johnny ishte melankolik, i sfilitur, pa nerv, ndërsa vëllai i tij më i vogël dukej sikur do shpërthente nga energjia.
Kënga ngacmuese u shtua gjithnjë e më shumë në potere. Will-i iu përkul afër fytyrës teksa kërcente duke i nxjerrë gjuhën. Krahu i majtë i Johnny-t u vërtit në ajër duke e kapur tjetrin nga qafa. Në të njëjtën kohë përplasi grushtin e tij kockor me hundën e tij. Ky ishte vërtet një grusht patetik kockor, por që ai ishte mjaftueshëm i mprehtë sa për të dhembur u dëshmua nga klithma që prodhoi. Fëmijët e tjerë filluan të ulërinin të frikësuar, teksa e motra e Johnny-it, Jennie, ia kishte mbathur brenda në shtëpi.
Ai e shtyu tej Will-in, e shkelmoi me sa kishte fuqi te kërciri i këmbës, më pas e mbërtheu dhe ia zhyti fytyrën në baltë. Nuk e la të lirë derisa fytyra i ishte zhytur disa herë në baltë. Më pas ia behu e ëma, një vorbull anemike vetmie dhe zemërate amënore.
“Pse s’më lë të qetë?” ishte përgjigjja e Johnny-t ndaj qortimit të saj. “A s’e sheh ai që jam i lodhur?!”
“Jam i madh sa ti,” turfulloi Will-i nga krahët e nënës së tij, fytyra e tij e përzhitur nga lotët, balta dhe gjaku. “Jam i madh sa ti tani dhe do bëhem më i madh. Pastaj t’shohësh si do ta rregulloj qejfin.”
“Duhet t’shkosh në punë, meqë qeke i madh,” iu hakërrye Johnny. “Ajo të duhet ty. Duhet t’shkosh në punë. Dhe duhet të t’fusë mamaja jote në punë.”
“Po është shumë i vogël,” protestoi ajo. “S’është veçse nji çunak.”
“Unë isha më i ri se ai kur fillova punë.”
Goja e Johnny-it ishte e hapur, për të shprehur edhe më qartë ndjenjën e padrejtësisë që ai përjetonte, por ai e mbylli gojën me një kërcitje. Ai ktheu i ngrysur kurrizin dhe u fut ngadalë në shtëpi duke marrë për nga shtrati. Dera e dhomës së tij rrinte e hapur në mënyrë që të hynte ngrohtësia nga kuzhina. Teksa po zhvishej në gjysmë-errësirë, ai mund të dëgjonte të ëmën që bisedonte me komshien që kishte ardhur. E ëma po qante dhe e folura e saj theksohej nga e thithura e lodhur e hundëve.
“S’e kuptoj se ç’e kap ndonjiherë Johnny-n,” e dëgjonte ai të thoshte. “Nuk ka pas qenë kshu. Ka pas qenë i duruar si engjëll i vogël.”
“Dhe është çun i mirë,” nxitoi ajo që ta mbronte. “Ai punon shumë, dhe shkoi shumë i vogël n’punë. Po ça faji kam unë? Unë boj sa t’mundem.”
E qara e zgjatur vazhdonte nga kuzhina, ndërsa Johnny murmuriste me vete teksa i mbylleshin sytë, “Punoj shumë që ç’ke me të.”
Mëngjesin tjetër e ëma e shkuli fizikisht nga përqafimi i gjumit. Më pas vijoi mëngjesi i pakët, ecja nëpër errësirë dhe pikasja së largu e ditës nga çatitë e shtëpive teksa i kthente kurrizin për të hyrë në derën e fabrikës. Ishte një ditë e re ndër shumë ditë, dhe të gjitha ditët ishin njësoj.
E megjithatë kishte pasur momente kur jeta e tij kish pasur larmishmëri – kur kishte ndryshuar nga një punë te një tjetër, ose kur ishte sëmurur. Kur ishte gjashtë vjeç ai bënte rolin e nënës e të babës për Will-in, ndërsa kalamajtë e tjerë ishin ende foshnja. Në moshën shtatë vjeç shkoi të punojë në fabrikë – te bobinat rrotulluese. Kur mbushi tetë vjeç shkoi të punonte në një tjetër fabrikë. Puna e tij e re ishte shumë e thjeshtë. Ajo që duhet të bënte ishte veç të rrinte ulur me një shkop në dorë dhe t’i jepte drejtim një lumi me rroba që kalonte para tij. Këto rroba dilnin nga gryka e makinës, kalonin mbi një rul të nxehtë dhe vazhdonin rrugën për tjetërkund. Por ai rrinte ulur gjithmonë te i njëjti vend, aty ku nuk binte dielli, me një bombol gazi që rrinte ndezur sipër tij, i kthyer edhe ai vetë në zgjatim të makinerisë.
Ai ishte i lumtur te kjo punë, pavarësisht nxehtësisë së lagësht, pasi ai ishte ende i ri dhe kishte ëndrra dhe iluzione. Teksa vështronte lumin e rrobave që i kalonte para, ai ëndërronte për gjëra të mrekullueshme. Por puna nuk kërkonte angazhim fizik, e as impenjim mendor, dhe ai mendonte përherë e më pak, teksa mendja i mpihej dhe i avitej gjumi. Megjithatë, fitonte dy dollarë në javë, dhe dy dollarët bënin dallimin mes vdekjes nga uria dhe të kequshqyerit kronik.
Por kur u bë nëntë vjeç e humbi punën. Shkaktar për këtë ishte fruthi. Pasi e mori veten, filloi punë në një fabrikë qelqi. Paga ishte më e lartë dhe puna kërkonte aftësi. Puna paguhej për copë, dhe sa më i aftë të ishe, aq më shumë paguheshe. Këtu kishte një shtysë, e për shkak të shtysës ai u kthye në një punëtor të dalluar.
Puna ishte e thjeshtë, lidhja e kapakëve të qelqit me shishe të vogla. Në belin e tij mbante një top spangoje. Shishet i mbante në mes të gjunjëve në mënyrë që të mund të punonte me të dyja duart. Kështu, nga një pozicion ku rrinte ulur i kërrusur mbi gjunjët e tij, shpatullat e tij të ngushta u harkuan për nga brenda dhe gjoksi i tij u tkurr për dhjetë orë në ditë. Ky pozicion nuk ishte i përshtatshëm për mushkëritë e tij, por ai lidhte tre mijë e gjashtëqind tapa në ditë.
Mbikëqyrësi ishte shumë krenar për të dhe madje solli vizitorë që ta shihnin si punonte. Në dhjetë orë tre mijë e gjashtëqind shishe kalonin nëpër duart e tij. Kjo do të thoshte se ai kishte arritur një përsosmëri të ngjashme me atë të makinës. Të gjitha lëvizjet e tepërta ishin eliminuar. Çdo lëvizje e duarve të tij, çdo lëvizje e një muskuli në gishtat e tij të hollë ishte e shpejtë dhe e përpiktë. Ai punonte nën trysni të lartë dhe rezultati i kësaj ishte se filloi të bëhej nervoz. Natën në gjumë muskujt i lëviznin pavetëdijshëm dhe gjatë ditës nuk mund të çlodhej e të pushonte. Vazhdonte sikur ishte vënë në prizë dhe muskujt i kishte vazhdimisht në lëvizje. Gjithashtu, u bë më i zbehtë dhe kolla nga ajri i ndotur iu bë më e shpeshtë. Më pas pneumonia ia mbërtheu mushkëritë e brishta në kraharorin e tkurrur dhe e humbi vendin e punës në fabrikën e qelqit.
Tani ishte kthyer në fabrikat e spangos ku kish nisur punën në fillim me bobinat rrotulluese. Por atë e priste ngritja në përgjegjësi. Ai ishte një punëtor i zoti. Tani do të shkonte te sektori i përdorimit të niseshtesë te rrobat, e më pas në dhomën e tezgjahut. Pas kësaj nuk kishte askund tjetër më lart, përveçse shtimit të rendimentit.
Makineria punonte më shpejt sesa kur kishte nisur punën në fillim, teksa mendja e tij punonte më ngadalë. Tanimë ai nuk ëndërronte fare, edhe pse vitet e tij të hershme kishin qenë të mbushura me ëndrra. Një herë kishte rënë në dashuri. Kjo kish ndodhur kur kishte nisur të kalonte rrobat mbi rulin e nxehtë dhe ishte me të bijën e mbikëqyrësit. Ajo ishte shumë më e madhe në moshë se ai, një grua e re, dhe ai e kishte vëzhguar nga distanca vetëm nja 5-6 herë të mjera. Por kjo nuk kishte rëndësi. Mbi sipërfaqen e cohës që rridhte para tij, ai imagjinonte për të ardhmet e ndritura ku ai kryente punë gjeniale, shpikte makineri çudibërëse, fitonte mjeshtëri mbi të gjithë fabrikën, e në fund e merrte atë në duart e tij dhe e puthte solemnisht mbi vetull.
Por e gjitha kjo ndodhte kohë më parë, përpara se ai të ishte bërë shumë i plakur dhe i lodhur për të dashuruar. Për më tepër, ajo ishte martuar dhe ishte larguar, dhe mendja e tij kishte rënë në gjumë. E megjithatë kishte qenë një eksperiencë e mrekullueshme dhe ai shpesh i kthente sytë andej siç bëjnë burrat dhe gratë nga koha kur besonin te zanat. Ai kurrë nuk kishte besuar te zanat apo te Babagjyshi; por ai kishte besuar tek e ardhmja e ndritur që imagjinata e tij kishte trilluar nga rrobat që i parakalonin përpara.
Ai ishte bërë burrë shumë herët në jetën e tij. Në moshën shtatë vjeçare, kur fitoi pagën e tij të parë, ai nisi adoleshencën. Një lloj ndjesie pavarësie iu avit dhe marrëdhënia me të ëmën ndryshoi. Në një farë mënyre, tanimë si fitues i bukës së gojës që bënte punën e vet në këtë botë, ishte më i barabartë me të. Burrëria kishte ardhur në moshën njëmbëdhjetë vjeç, e kishte përkuar me kohën kur atij i qe dashur të shkonte në punë në turnin e natës për gjashtë muaj. Asnjë fëmijë që punon në turnin e natës nuk ngelet më fëmijë.
Në jetën e tij kishte pasur disa ngjarje të rëndësishme. Njëra prej tyre kishte qenë kur mamaja bleu disa kumbulla kaliforniane. Dy të tjera, kur ajo kishte gatuar krem karamel. Këto kishin qenë ngjarjet. Ai i kujtonte ato me dashuri. Dhe në ato raste e ëma i kishte treguar për një gjellë të veçantë që ajo do ta gatuante dikur – “ishulli pluskues” e kishte quajtur, “më e mirë se krema karamele.” Për vite të tërë ai kishte pritur ditën kur do të rrinte ulur në tavolinë me ishullin pluskues para tij, derisa më në fund e kishte zmbrapsur këtë ide në harresën e ideve të parealizueshme.
Një herë kish gjetur një çerek qindarke argjendi që kish rënë në trotuar. Edhe kjo ishte një ngjarje e veçantë në jetën e tij, edhe pse tragjike. Ai e dinte se ç’duhej të bënte në momentin e parë që argjendi kishte shndritur në sytë e tij, madje që para se të ulej ta merrte. Në shtëpi, si zakonisht, nuk kishte mjaftueshëm për të ngrënë, e prandaj do duhej ta kishte çuar në shtëpi siç bënte me rrogën e tij çdo të shtunë në darkë. Ishte fare e qartë se cila do ishte sjellja e duhur në këtë rast; por ai kurrë nuk kishte shpenzuar paratë që fitonte, dhe e kishte kapur një neps i lemerishëm për karamele. Ai kishte një endje për ëmbëlsirat që i kishte shijuar vetëm në raste festash në jetën e tij.
Ai nuk u përpoq që ta mashtronte veten. Ai e dinte se ishe mëkat dhe mëkatoi qëllimisht kur shpenzoi pesëmbëdhjetë qindarka për karamele. Dhjetë qindarka i ruajti për një harbim të ardhshëm; por meqë nuk ishte mësuar me mbajtjen e parave, i humbi ato dhjetë qindarka. Kjo ndodhi në një moment kur po vuante të gjitha torturat e ndërgjegjes dhe për të ishte një akt i ndëshkimit hyjnor. Ai po përjetonte ndjesinë e frikshme të një Zoti të lig dhe hakmarrës. Zoti e kishte parë dhe Zoti nuk kishte vonuar që ta ndëshkonte, duke i mohuar edhe pjesën e plotë të mëkatit.
Atë ngjarje në memorien e vet e përjetonte gjithmonë si veprën më të rëndë kriminale të jetës së tij, dhe sa e herë e rikujtonte ndërgjegjja e tij rizgjohej dhe i jepte një shkundje të mirë. Ky ishte i vetmi skelet i mbyllur në dollapin e tij. Duke qenë i gatuar në këtë mënyrë, ai i hidhte sytë pas nga ngjarja me keqardhje. Ai nuk ishte i lumtur me mënyrën sesi e kishte harxhuar çerekshen. Mund ta kishte investuar më mirë dhe me mësimin e nxjerrë lidhur me pasojat e menjëhershme nga Zoti, do mund ta kishte nxjerrë Zotin nga loja nëse do ta kishte shpenzuar çerekshen aty për aty. Në retrospektivë ai e shpenzoi çerekshen një mijë herë, e çdoherë në mënyrë më të leverdishme.
Një tjetër kujtim vinte nga e shkuara, i vagullt e i mjegullt, por i gdhendur në shpirtin e tij përjetësisht nga këmbët e ashpra të babait të tij. Ky ishte më shumë një lloj makthi sesa një kujtim i gjallë – më i ngjashëm me një mendim të vetëtimshëm para se të bjerë perdja e gjumit, kur mendja shkon pas te prejardhja e qëmotshme.
Ky kujtim i veçantë Johnny-it nuk i vinte kurrë ditën për diell kur ishte zgjuar. Ai avitej natën, në krevat, në momentin kur vetëdija e tij zhytej thellë e përhumbej në gjumë. E zgjonte gjithmonë nga një gjumë i frikshëm, e për një moment, në fillim i dukej sikur ai qëndronte gabimisht te këmba e krevatit. Në krevat përvijoheshin siluetat e zbehta të babait dhe të nënës. Ai kurrë nuk e kishte njohur fizionominë e të atit. Ai kishte vetëm një kujtim nga i ati dhe ato ishin këmbët e tij të ashpra e të pamëshirshme.
Kujtimet e tij të hershme qëndronin me të, por ai nuk kishte kujtime të vona. Të gjitha ditët ishin njësoj. Dita e djeshme apo para e një viti ishte njësoj si ajo para një mijë vjetësh – apo para një minute. Asgjë nuk ndodhte. Nuk kishte ngjarje që shënjonin hapin e kohës. Koha nuk ecte. Ajo qëndronte në vend. Të vetmet që lëviznin ishin makineritë rrotulluese, e ato nuk shkonin askund – edhe pse rrotulloheshin gjithnjë e më shpejt.
***
Kur mbushi të katërmbëdhjetat, nisi punë në sektorin e niseshtesë. Kjo ishte një ngjarje madhështore. Më në fund diçka kishte ndodhur që mund të mbahej mend përveç gjumit të natës dhe pagës së javës. Ajo shënjonte një epokë. Ishte një olimpiadë e makinës, një ngjarje nga largësia kohore e së cilës mateshin të tjerat. “Kur nisa punë te niseshteja,” ose, “pasi,” ose “para se të nisja punë te niseshteja,” ishin fjali që shpesh gjenin vend në buzët e tij.
Ai festoi ditëlindjen e gjashtëmbëdhjetë duke nisur punë në dhomën e tezgjahëve dhe duke marrë në dorëzim një tezgjah. Edhe kjo qe një shtysë tjetër, sepse puna paguhej për copë. Dhe ai shkëlqeu sepse ai ishte brumosur në të tillë mënyrë nga fabrikat si një makineri e përkryer. Në fund të tremujorit ai kishte në dorëzim dy tezgjahë, e më pas tre dhe katër.
Në fundin e vitit të dytë te tezgjahët ai prodhonte më shumë se çdo endës tjetër, e më shumë se dyfishin e disa endësve më të ngathët. Edhe në shtëpi gjërat filluan të përmirësohen teksa ai po arrinte potencialin maksimal të fitimeve të tij. Kjo s’do të thoshte se të ardhurat e tij po i tejkalonin nevojat. Fëmijët po rriteshin. Ata hanin më shumë. Dhe shkonin në shkollë, dhe librat e shkollës kushtonin. E çuditërisht, sa më shpejt punonte ai, aq më shpejt rriteshin çmimet e mallrave. Edhe qiraja u ngrit, edhe pse shtëpia ishte katandisur keq e më keq.
Ai ishte zgjatur në shtat, por me shtatin e hedhur dukej më i hollë se kurrë. Gjithashtu, ishte më i paduruar. Me të i ishin shtuar edhe përçartjet dhe nervozizmi. Fëmijët kishin mësuar shpeshherë me të keq që të mos merreshin me të. E ëma e respektonte për të ardhurat që nxirrte, por respekti i saj ishte disi i mbrujtur me frikë.
Nuk kishte kënaqësi në jetë për të. Ai kurrë nuk shihte dritën e ditës. Netët i kalonte në pavetëdije spazmatike. Pjesën tjetër të kohës ai punonte dhe vetëdija e tij ishte vetëdije makine. Përtej kësaj, mendja e tij ishte e zbrazët. Ai nuk kishte ideale, përveç një iluzioni; se ai pinte kafe të shkëlqyer. Ai ishte një kafshë pune. Ai nuk kishte asfare jetë mendore; e megjithatë thellë brenda labirinteve të mendjes së tij, në padijen e tij, po peshohej e matej çdo orë pune e tij, çdo lëvizje e duarve të tij, çdo tërheqje e muskujve të tij, dhe po bëheshin përgatitje për një rrjedhë veprimesh të ardhshme që do të habisnin atë dhe botën e tij të vogël.
Ishte andej nga fundi i pranverës kur ai u kthye në shtëpi nga puna një natë me një ndjenjë të pazakontë lodhjeje. Në ajër ndjehej një pritshmëri e mprehtë teksa po ulej në tavolinë, por megjithatë ai nuk e vuri re. E hëngri vaktin në një heshtje mërzitëse, duke përtypur mekanikisht atë që i kishin vënë para. Fëmijët mbllaçiteshin duke lëshuar tinguj nga gojët e tyre. Por ai nuk i dëgjonte.
“A e din se çfarë je tu ngron?” e pyeti më në fund e dëshpëruar e ëma.
Ai i hodhi një vështrim të zbrazët pjatës para tij, e më pas asaj.
“Ishullin pluskues,” deklaroi ajo në mënyrë triumfuese.
“Ashtu,” tha ai.
“Ishulli pluskues!” thirrën njëzëri fëmijët.
“Ashtu,” tha ai. Dhe pasi futi dy-tre lugë në gojë, shtoi, “mbase nuk kam uri sonte.”
Ai e lëshoi lugën, e shtyu pas karrigen dhe u ngrit ngadalë nga tavolina.
“Po shkoj me fjet.”
Këmbët e tij zvarriteshin më të rënda se zakonisht teksa përshkonte dyshemenë e kuzhinës. Heqja e teshave i ngjante një detyre titanike, një kotësie të përbindshme, e teksa u krodh në krevat nisi të vajtojë heshturazi, me një këpucë ende në këmbë. Ai e kuptonte se diçka brenda tij po zgjohej, po i fryhej diçka brenda kokës që ia bënte trurin të ngrysur dhe të mjegullt. Gishtat e tij të hollë i ndjente po aq të trashë sa kyçet e duarve, teksa në fundin e tyre ai kishte një ndjesi të largët vagullie dhe mjegullie të ngjashme me atë të trurit. Mbi shpinë ndjente një dhimbje të padurueshme. Të gjitha kockat e trupit i dhembnin. Kudo i dhembte. Edhe brenda kokës së tij nisën kërcitjet, goditjet, shpërthimet dhe uturimat e një milion tezgjahësh. E gjithë hapësira u mbush me sovajkë fluturues. Ato çanin ajrin nga të gjitha anët, duke u ndërthurur ndërmjet yjeve. Ai punonte mbi një mijë tezgjahë i vetëm, të cilën punonin shpejt e më shpejt, teksa truri i tij shpërdridhej, shpejt e më shpejt, e bëhej peri që ushqente një mijë sovajkët fluturues.
Mëngjesin tjetër nuk shkoi në punë. Ai ishte tepër i zënë duke endur pafundësisht te një mijë tezgjahët që punonin brenda kokës së tij. E ëma shkoi në punë, por më parë thirri doktorin. Ishte një sulm i rëndë i gripit, tha ai. Jennie i shërbeu si infermiere dhe ndoqi këshillat e tij.
Ishte një sulm shumë i rëndë dhe u desh të kalojë një javë përpara se Johnny të mund të vishej e të hidhte dy hapa mbi dysheme. Edhe një javë tjetër, tha doktori, dhe ai do mund të rikthehej në punë. Mbikëqyrësi i dhomës së tezgjahëve e vizitoi të dielën pasdite, ditën e parë të konvaleshencës së tij. Endësi më i zoti në dhomë, i tha të ëmës mbikëqyrësi. Vendi i punës do t’i ruhej. Mund të rikthehej në punë pas një jave.
“Pse s’i thu faleminderit o Johnny?” e pyeti e ëma gjithë merak. “Kaq i sëmurë ka qenë sa s’është vetvetja,” i shpjegoi duke u shfajësuar mysafirit.
Johnny rrinte i ulur kruspull me vështrimin ngulur dyshemesë. Qëndroi ulur në të njëjtin pozicion shumë kohë pasi kishte ikur mbikëqyrësi. Jashtë bënte ngrohtë dhe ai ndenji ulur në stol gjatë gjithë mbrëmjes. Ndonjëherë i lëviznin buzët. Ai dukej i përhumbur në përllogaritje të pafundme.
Mëngjesin tjetër, pasi u ngroh moti, ai zuri vend përsëri në stol. Këtë herë kish marrë me vete letër e laps me të cilat të vazhdonte llogaritjet e tij, dhe llogariti pafundësisht dhe vendosmërisht.
“Çfarë vjen pas milionit?” pyeti ai në mbrëmje kur Will-i u kthye nga shkolla. “Dhe si i numëron?”
Atë mbrëmje e mbylli detyrën e vet. Çdo ditë, por pa letër e laps, ai rikthehej te stoli. Ai dukej i mahnitur nga një pemë që po rritej matanë rrugës. Ai e studionte për orë të tëra dhe ishte jashtëzakonisht i tërhequr prej saj kur era ia tundte degët dhe ia shkundte gjethet. Përgjatë gjithë javës ai dukej si i përhumbur në një bashkëbisedim me vetveten. Të dielën, i ulur në stol, ai qeshi me të madhe disa herë, nën vështrimin e shqetësuar të së ëmës e cila nuk e kishte dëgjuar të qeshte prej vitesh.
Mëngjesin tjetër, në orët e para të muzgut, ajo i shkoi pranë shtratit për ta zgjuar. Ai kishte fjetur mjaftueshëm gjatë javës dhe u zgjua me lehtësi. Nuk bëri rezistencë, madje nuk u përpoq as të mbante pas vetes batanijet kur ajo ia tërhoqi. Ai rrinte shtrirë në qetësi dhe foli me qetësi.
“Unë s’i duhem as dreqit o ma.”
“Do bëhësh vonë,” tha ajo, duke menduar se ai ishte ende i përgjumur.
“Jam zgjuar, ma, e po t’them se nuk i duhem as dreqit. Më lër k’tu ku jam se nuk ngrihem.”
“Do humbësh punën!” klithi ajo.
“Nuk do ngrihem,” përsëriti ai me një ton të çuditshëm, si të mekur.
As ajo nuk shkoi në punë atë mëngjes. Kjo ishte sëmundje përtej çdo sëmundjeje që ajo kishte njohur më parë. Ethet dhe kllapinë mund ta kuptonte; por kjo ishte marrëzi. Ajo e mbuloi përsëri me batanijet dhe nisi Jennie-n për te doktori.
Kur mbërriti doktori, Johnny po flinte një gjumë të qetë dhe u zgjua me ngadalë për ta lejuar doktorin t’i maste pulsin.
“S’ka asgjë,” tha doktori. “Është thjesht i stërmunduar, vetëm kaq. Nuk ka shumë mish mbi kocka.”
“Po gjithmonë kështu ka qenë,” ia priti e ëma.
“Ik tani o ma e më lër të fle.”
Johnny foli ëmbël dhe u kthye butësisht në anën tjetër e ra në gjumë.
Në orën dhjetë u zgjua dhe u vesh. Shkoi në kuzhinë ku takoi të ëmën me një çehre të frikësuar në fytyrë.
“Do iki, ma,” deklaroi ai, “e vetëm sa dua të t’them mirupafshim.”
Ajo hodhi përparësen mbi fytyrë dhe u ul papritmas duke qarë. Ai e priti me durim.
“Duhet ta kisha ditur,” vazhdoi ajo duke qarë. “Për ku?” e pyeti më në fund, duke e larguar përparësen nga fytyra dhe duke e vështruar me një fytyrë të goditur disi nga kureshtja.
“S’e di – ku t’jetë.”
Teksa fliste, pema matanë rrugës iu shfaq e mahnitshme përpara syve. Duket sikur kishte gjetur strehë pikërisht poshtë qepallave të syve të tij dhe ai mund ta shihte sa herë të dëshironte.
“Po puna?” i tha ajo e ngashëryer.
“Nuk i kthehem më punës.”
“Për at’Zot, Johnny!”, iu ankua ajo, “mos e thuaj at’fjalë!”
Ajo që ai kishte thënë ishte blasfemi. Si një mama që e dëgjon fëmijën teksa e mohon Zotin, ashtu e ëma e Johnny-t u trondit nga fjalët e tij.
“Ç’të ka gjetur kështu, njëherë?!” e pyeti ajo, në një përpjekje të dobët për t’iu hakërryer.
“Hesape,” iu përgjigj ai. “Veç ca hesape. Kam bërë plot hesape këtë javë dhe jam habitur.”
“S’të kuptoj ça je tu thonë,” iu qurravit ajo.
Johnny buzëqeshi me durim dhe e ëma ndjeu një tronditje tek vuri re tek ai mungesën e përçartjeve të vazhdueshme dhe të nervozizmit.
“Do ta tregoj,” tha ai. “Jam i lodhur fare. E ç’më bën të lodhur? Lëvizjet. Kam qenë tu lëviz që nga dita kur linda. Jam lodhur së lëvizuri e nuk kam për të lëviz më. A t’kujtohet kur punoja në fabrikën e qelqit? Mbaroja tre mijë e gjashtëqind copë n’ditë. Më duket se do kem bërë nja dhjetë lëvizje të ndryshme për çdo shishe. Këto janë tridhjetë e gjashtë mijë lëvizje n’ditë. Për dhjetë ditë bëja treqind e gjashtëdhjetë mijë lëvizje çdo ditë. Në nji muaj, nji milion e tetëdhjetë mijë lëvizje. Lëri mënjanë ato tetëdhjetë mijë – “ tha ai me dashamirësinë e një filantropi të vetëkënaqur – “lëri mënjanë ato tetëdhjetë mijë, ngelen një milion lëvizje në muaj – dymbëdhjetë milionë lëvizje në vit. Te tezgjahët lëviz dy herë më shumë. Kjo domethënë njëzet e pesë milionë lëvizje në vit, saqë po m’duket se kam lëvizur n’atë mënyrë për më shumë se një milion vjet. Këtë javë s’kam lëvizur fare. S’kam bërë as edhe nji lëvizje për orë të tëra. Ishte shumë mirë përnjimend, veç të rrija pa lëvizur, për orë të tëra, pa bërë asgjë. Nuk kam qenë kurrë më i lumtur. Nuk kam pasur kurrë kohë. Kam qenë gjithë kohës në lëvizje. Epo kjo nuk është mënyrë për me qenë i lumtur. Nuk kam për ta bërë më pra. Thjesht do rri ulur dhe do çlodhem e do çlodhem, e pastaj edhe ca më shumë.”
“Po ç’ka për të ndodhur me Will-in dhe kalamajtë?” e pyeti ajo e dëshpëruar.
“S’e di, për Will-in dhe kalamajtë,” iu përgjigj ai.
Nuk kishte mllef në zërin e tij. Ai e kishte ditur prej kohësh ambicien e së ëmës për djalin më të vogël, por ky mendim nuk e mundonte më. Asgjë nuk kishte rëndësi tanimë. Madje as kjo.
“E di o ma se çfarë ke në plan për Will-in – ta mbash në shkollë që ta bësh llogaritar. Por nuk ka më vlerë, unë hoqa dorë. Duhet edhe ai të shkojë të punojë.”
“Edhe këtë ma thua pasi të rrita ashtu siç të rrita,” filli ajo duke qarë, duke e mbuluar fytyrën me përparëse dhe duke ndryshuar mendje.
“Ti nuk më rrite kurrë,” iu përgjigj ai me një dhembshuri të trishtë. “U rrita vetë, ma, dhe rrita edhe Will-in. Ma ka kaluar mua në shtat, është më i rëndë e më i gjatë. Kur isha fëmijë nuk kam ngrënë sa duhej. Kur lindi ai dhe ishte kalama, unë punoja dhe e ushqeja edhe atë. Por kaq munda. Will-i mund të shkojë në punë, njësoj si unë, ose mund të shkojë në dreq, nuk dua t’ia di se ku. Jam i lodhur. Po iki tani. A nuk do më thuash mirupafshim?”
Ajo nuk u përgjigj. Përparësen e kishte hedhur sërish mbi kokë e po qante. Ai i ndali hapat te dera.
“E di se kam bërë atë që munda,” vazhdonte të qante ajo.
Ai e kaloi pragun e derës dhe doli jashtë. Një kënaqësi e drobitur ia përvijoi fytyrën kur i hodhi sytë pemës. “Nuk do bëj asgjë,” i tha vetes me gjysmë zëri duke pëshpëritur. Vështrimin e hodhi trishtueshëm drejt qiellit, por dielli i shndritshëm e trullosi dhe e verboi.
Ai nisi një ecejake të gjatë, dhe nuk eci me nxitim. Ajo e çoi përtej fabrikës ku punonte. Hungërima e mbytur e dhomës së tezgjahut i buçiti në veshë dhe ai buzëqeshi. Ishte një buzëqeshje e ngrohtë, e shuar. Ai nuk urrente askënd, madje as zhurmën goditëse dhe ulëritëse të makinerive. Nuk kishte hidhërim brenda tij, asgjë veç një urie të pazakontë për çlodhje.
Shtëpitë dhe fabrikat u zbehën dhe hapësirat e gjera u shtrinë përpara tij teksa i afrohej fshatit. Më në fund qytetin e kishte lënë pas dhe po ecte përgjatë një rruge të mbuluar nga gjethet ndanë hekurudhës. Ai nuk ecte si një burrë. Ai nuk dukej si burrë. Ai ishte një parodi e një qenieje njerëzore. Ishte një copë jete e spërdredhur, e përçudnuar dhe e paemër ajo që çapitej si një majmun i sëmurë, me duart e varura poshtë, me shpinën e kërrusur, me kraharorin e tkurrur, me pamje të tmerrshme e groteske.
Ai kaloi nga një stacion hekurudhe dhe u shtri mbi bar nën një pemë. Gjithë pasditen ndenji shtrirë atje. Ndonjëherë e zinte gjumi, me muskujt që i lëviznin në gjumë. Kur zgjohej, rrinte pa lëvizur duke soditur zogjtë ose qiellin përmes degëve të pemës sipër tij. Një apo dy herë qeshi me zë të lartë, por pa ndonjë lidhje me atë që kishte parë apo ndjerë.
Pasi kishte rënë muzgu, në errësirën e parë të natës, një tren mallrash ndaloi në stacion. Kur lokomotiva po ndërronte vagonët në anën e shinave, Johnny iu avit pjesës anësore të trenit. Hapi derën e një vagoni të zbrazët dhe u kacavar me mundim sipër. Më pas e mbylli derën. Lokomotiva lëshoi piskamën. Johnny rrinte shtrirë dhe në errësirë buzëqeshi. /teza/
E përktheu Redi Muçi
Imazhi: Posterazzi
