Shkruan: Edibe Selimi-Osmani
Vështrim studimo
…Dhe kështu-pa ndalë le të rriten,
deri n’qiell le t’u mbrijnë krahët,
diellin ta ruajnë-dritë t’u bëjë,
rrugën t’ua ndriçojë n’ardhmëri.
(1978)
Janë këto vargjet e shkëputura nga poezia Plot bukë e diell nga autori Nexhbedin Abdiut. U lind në fshtin Strimnicë,Tetovë më 2.3.1947, ndërroi jetë më 25.10.2004 .Shkollën fillore e kreu në vendlindje, ate të mesmen në Tetovë. Vazhdoi studimet në Shkollën Normale të Shkupit. Ndërkaq u diplomua në Fakultetin Filologjik-Gjuhë dhe letërsi shqipe në Shkup (1974).Kontributin më të madh e dha si përkthyes i dalluar në Kuvendin e Komunës së Tetovës.(1974-2004) Ishte i përndjekur politikisht. Poezitë e ciklit patriotik dhe të tjerat, ngelën të pa botuara. Si një talent i rrallë- përkthyes, Abdiun, e mundonte ajo se jurisprudencës i mungonte fjalori shqip-maqedonisht për nevojat juridike, e ndjente të arsyeshme t’a përpiloje edhe Fjalorin terminologjik në këte fushën. Por, gjendja e vështirë shëndetësore ia ndërpreu hovin e punës dhe Fjalori, mbeti i pa përfunduar.
Strimnica – Monografi
Autor: Nexhbedin Abdiu
Recensues prof.dr. Jani Thomai, Tiranë, prof.dr.Remzi Nesimi, Shkup dhe mr. Vehbi Kadriu, Tetovë.
Ndonëse i botuar më parë(1999), libri ka vlera të larta shkencore. Një libër me të dhëna burimore që la gjurmë për të hulumtuar brezat që vijnë. Ngjalli interesim të madh në mesin e studiuesve historianë,ata të gjuhësisë,etnologjisë,folklorit,toponomistikës, leksikologjisë e të tjera.
Veprën e bën më autoritative edhe literatura e shfletuar nga autorë eminent gjithësejt (30).Autori arijti të shënoje një material burimor nga 73 informatorë, bashkëpunoi me Institutin e Gjuhësisë-Tiranë,me ata të Kulturës popullore,Tiranë dhe me studiues të ndryshëm si në Shkup e Prishtinë.
Që në fillim të Parathënies, autori na ofron të dhëna si i lindi dëshira për t’a publikuar një Monografi të atillë. Si pikësynim, ai ballafaqohet me vehten, vetes ia parashtron një varg pyetjesh të lidhura ngushtë me njohjen e vetvetes,të babait,të gjyshit,stërgjyshit ,të katërgjyshit e të gjenealogjisë. I brengosur nga ajo pse nuk posedon njohuri të posaçme, ka dëshirë t’i zbuloje ku i ka rrënjët, cilat janë lidhjet familjare me të tjerët. Me dekada të tëra ka qenë në prak të hulumtimit,në kontakt me banorët e fshatit duke grumbulluar të dhëna, si ka qenë dhe si është krijuar mentaliteti i njerëzve në periudha të ndryshme të historisë e tjera.
Në Pjesën Hyrëse – Gjurmët;- gjurmuesi në fjalë Nexhbedini, e përshhkrun pozitën gjeografike të Strimnicës. Ajo shtrihet në verilindje të Pollogut, rrëzë Malit të Thatë dhe zë një pjesë të fushës; në të dy anët e lumit Vardar,vendi është i përshtatshëm për banim. e Pollogut në përgjithësi janë të vendosura si varrg rrëzës së Sharrit në njerën anë dhe rrëzës së Malit të Thatë dhe grykës së Dervendit në anën tjetër,kurse një pjesë e vogël e banorëve është vendosur në fushën e Pollogut. Nga të dhënat që posedon gjurmuesi i veprës në fjalë , thuhet se grykën e Pollogut e kanë hapur romakët afër fshatit Radushë,pikërisht aty në rrjedhën e tashme të Vardarit. Me kalimin e kohës është shterur uji i liqenit,kurse nga rrjedhat e lumenjëve të Sharrit dhe përrenjtë e Malit të Thatë, janë shtresuar lymishte,që fushën e Pollogut e kanë bërë që ajo të jetë pjellore.
Gjithashtu, Monografisë ia shton vlerën, Skica 1-Harta e Tetovës( f.20). Përmenden vendbabimet më të vjetra rrëzë malesh si në Malin e Thatë, që sot quhet Bellopojë,
në vendin e quajtur Gradina,pastaj në fshatin Rogle të Dervendi,citon eksponate të gjetura që janë të periudhës së neolitit, 6.000-4.000 vjet para erës sonë, nga libri (Grup autorësh„Тетово и тетовско низ историјата„)
Në afërsi të këtij vendbanimi,nja 500 m. Në juglindje ,në një rrafsh të vogël që shtrihet nga rrëza e malit,aty ku më parë ka qenë qendra e fshatit Strimnicë, në afërsi të xhamisë së vjetër,mbi vendin e quajtur “Te kroj Kishës”,ka patur një vendbanim të vogël të fortifikuar,i cili i ka takuar kohës së hekurit.Në këtë vend janë bërë gërmime dhe janë zbuluar kryesisht pjesë të qeramikës me karakteristika të kohës së hekurit. Autori të dhënat i posedon nga literatura e shkruar.
Po ashtu janë me interes të dhënat e periudhës së mëvonshme historike në vendbanimet e vjetra. Si për shembull në arat e strimjnicasve përgjatë udhës së Brvenicës, aty ku kryqëzohen katër udhë, janë gjetur tjegulla qeramikë, enë bote me motive të ndryshme,qypa dhe mbetje tjera të bronzit të cilat kanë mbetur të pa identifikuara se cilës periudhë i takojnë,nuk janë bërë studime nga arkeologët, kanë ngelur në mëshirën e kohës. Autori këto të dhëna i shënon nga informatorë të ndryshëm që ata i kanë gjetur në gjetje rasti, në toka e tyre që dihet vendi i gjetjes. Edhe sot e kësaj dite ata mbetën të pa studiuar nga ekspertë arkeolog të Institutit Arkeologjik të Shkupit,me qëllime të erta politike pasi dihet se këta janë toka Ilire.Abdiu,të dhënat i dëshmon duke ia bashkangjitur Monografisë,hartën, Skicën 2 dhe 3
Shtrirja e Strimnicës deri në gjysmën e parë të shek.XX dhe pas gjysmës së parë të shek.XX(f.21-22)
Shënimet e autorit dhe aparatura shkencore përcjellëse është e pazëvendësueshëme për një krahinë si që është kjo.
Ky fshat për nga madhësia e sipërfaqes që ka, i takon grupit të mesëm të fshatrave që shtrihen në Pollog, të malësisë së Sharrit dhe të Malit të Thatë.
Në vazhdim Nexhbedini, thotë sa i përket popullatës së fshatit, lakorja e fshatit shënon dinamikë pozitive. Nga të dhënat e Entit të Statistikës, në vitin 1900, fshati ka pasur afër 40 shtëpi. Në vitin 1921, 45 shtëpi,në vitin 1947-105 shtëpi, më 1974 ka pasur 200 shtëpi dhe familje me 1516 banorë,në regjistrimin e parakohshëm 1994 ka pasur 351 shtëpi, me 2451 banorë,ku duket qartë se ky fshat ka tendenca të zhvillimit dhe të rritjes së vazhdueshme të popullsisë.
Prejardhja e toponimit Strimnicë , ku studiuesi i vepës Abdiu, ka fare pak të dhëna për etimologjinë e këtij emri. Kjo nuk do të thotë se ky fshat nuk ka egzistuar në kohët më të hershme, por nuk posedojmë të dhëna për emrin e tij. Na është bë e ditur nga Monografia në fjalë,nga themelimi i Strimnicës e gjatë historisë së saj, kurr nuk kanë jetuar fiset sllave ,edhepse dyndjet e tyre i kanë përfshi këto vise. Kjo nuk do të thotë se para fillimit të pranimit të fesë islame që në këto troje fillon aty ka gjysma e shek.XVI dhe zgjatë deri në fund të shek.XVIII-të, ka jetuar popullsi shqiptare e krishterë,një pjesë e së cilës është sllavizuar,kurse një pjesë ka pranuar fenë islame,për këtë dëshmojnë varrezat e vjetra në vendin e quajtur Bafçenej,aty afër janë gurthemelet e kishës. Këto të dhëna autori i citon nga disa vepra.Sipas gojëdhënave toponimi Strimnicë, thuhet se ka mbetur nga fjala strem-nisa . Një legjendë e shënuar nga Abdiu, flitet se Vesel Meta, një ndër banorët e parë të fshatit i është rekur punës bashkë me pesë djemt që të mbjellë hardhi prandaj ka bërë srem(lëvrim shumë i thellë i tokës që përgaditet për të mbjellë vreshtën/ Nga kjo e thënë ka mbetur toponimi i emrit Strem-nisa.
Në vijim,po aty, në kreun Familjet,që zen vendin kryesorë në libër,krijuesi i veprës e ka konceptuar atë në formë të shkëmbimit duke ardhur në kontakt me bashkëfshatarët e tij. Shënon ngjarje të ndryshme të kohës, ndodhive dhe fakteve etnografike –antropologjike të kaluara gjatë vizionit jetësor shekullor dhe historik të bashkëvendasve të këtyre trojeve. Gjatë bisedës me ta parashtron pyetje të shumta si kush u vendos i pari në Strimnicë? Kur është themeluar ky fshat? Supozohet se banorë i parë është Vesel Mata, që ka vënë themelet dhe ka ndërtuar shtëpi në Strimnicë. Numrohen familjet,banorët e parë të Strimnicës,formon për çdo familje trungun gjenealogjik.Nga të dhënat që na ofton Nexhbedini, dukshëm se ka njohuri të mirfillta për vendlindjen e tij,prandaj gjërësisht e në aspekte të ndryshme shtron,diskuton dhe jep pikëpamjet e veta për shumë dukuri.(f.49-132)
Disa çështje etnografike
Në këtë studim Monografik, autori në fjalë i qaset disa çështjeve etnografike duke filluar nga Tipat e shtëpive, si në kohë ashtu edhe në hapsirë, duke filluar nga antikiteti deri në kohët e vona, thekson se në Strimnicë, gjatë shekujve janë ngritur tre tipa shtëpishë. Tipi i shtëpisë Dollma, janë ndërtuar në shekullin e kaluar dhe në gjysmën e parë të këtij shekulli, ata kanë qenë përdhese dhe me nji kat.Medrese biçimi,të ndërtuara me dy kat. Në kohë të fundit sidomos në gjysmën e dytë të këtij shekulli ka filluar ndërtimi i shtëpive moderne të stilit evropjan. Këtë stil të shtëpive strimnicasit të ndikuar nga shtetet perëndimore ku punon një numër i madh qytetarësh filluan t’i ndërtojnë këto stile.
Almiset dhe veglat tjera
Monografia është tejet e ngarkuar me fjalë të rralla e të panjohura për lexuesin.Autori i Monografisë, me kujdesin më të madh që kishte ,për çdo fjalë jep sqarime duke ia lehtësuar njohuritë lexuesit për ta kuptuar. Pra,almiset janë ,veglat bujqësore të bujkut dhe të blegtorit si : pllugu,kolosniku,zgjedha, taluga llopari(ose parmenda) e tjera që strimnicasit i kanë përdorur gjatë punës. Edhe kolosniku është një lloj qereje me dy rrota që ka shërbyer për nevojat e bujkut dhe e kanë tërhequr zakonisht dy qe,kollcat(rrotat), oska,podet, ku vazhdon autori duke i përmendur me qindra sosh,na jep sqarime e të dhëna për çdo vegël bujqësore e blegtorale duke e përdorur për çdo fjalë Fjalorin . (f.139-142)
Nga e gjithë kjo, lirisht mund të vijmë në përfundim se këto krijime janë të drejpërdrejta,të çilta,të thjeshta për t’u kapur,për t’u ndjerë dhe për t’u interpretuar. Aty shihet e vërteta, shpirti krijues i popullit të cilin autori na e servir ashtu siç është.Përveç asaj ai e pasuron leksikun e gjuhës shqipe.
Në njësinë Veshja, mjeshtri i fjalës Abdiu, ndalet në veshjen e meshkujve dhe femrave ku thotë se në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX,ndoshta edhe në shekujt e mëparshëm veshja e meshkujve në Strimnicë, si dhe në tërë Dervendin ,madje edhe në Pollog,është përgatitur kryesisht me material të leshtë. Sepse vetë banorët e këtyre tërthorave janë marre me blektori kurse veshja është punuar nga artizanët vendas nga lënda e parë e leshit. Gratë e Strimnicës me vegjë kanë bërë shajakun,nga të cilat është përgaditur veshja e sipërme e burrave:tirqit,lurka,mitani,këmisha, ferexhja ,kësula,çevreja që (është një lloj shamie e punuar nga pëlhura e bardhë e cila ka qenë e qëdisur në katër anët e saja) gëzofi,brekët,çorapët,opingat,shtrausa (zhalloga) është një copë shajku që shtrohet në opinga, ndortat,rogzinat, jeleku i leshtë, fanulla e leshtë dhe xhemperi. Më vonë këta elemente të veshjes janë zavedësuar si: ,lurka me pallton,tirqit me pantallonat, ferexhja me xhupin e tjerë. Edhe veshja e femrave në këto anë ,vazhdon Abdiu, në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, ka pësuar ndryshime.Në veshjen e femrave ka ndikuar shumë kultura osmane,prandaj ato kanë mbajtur kryesisht dimi ,mintan,këmishë çorapë dhe jelek. Sot ajo është zëvendësuar me veshjen moderne në trend me kohën.
Autori, ven në dukje se veshja e burrave edhe e grave e përshkruar më lartë, është mbajtur deri nga gjysma e këtij shekulli.
Abdiu,kishte respektin e bashkëfshatarëve, kontaktonte me familjarët me gratë e moshuara ku shënoi në libër emërtimin e sejcilës pjesë të vekut-avlëmendit , si emërtohen nga gratë që e përdorin dhe bëjnë vek. Na bëri me dije se vegja është një vegël e madhe, e punuar prej druri ,me katër këmbë,pjesët e vegjit janë:këmbët e para dhe të pasmet,lidhëset,shulat, shkopijt e shulit,shpata që shërben për ta rrahur penin e indit,liqtë ,sovajka,nënkëmbëzat,e tj. (f.143-150)
Siç dihet etnografia dhe gjuhësia janë dy dije që shoqërojnë dhe plotësojnë njëra tjetrën,ata i bashkon koncepti popull.
Disa karakteristika të së folmes së Strimnicës,-Në këtë fushë përkthyesi Abdiu,hulumtimet e tij, i fillon me Strimnicën, e cila bën pjesë në brezin e fshatrave që ndajnë fushëgropën e Pollogut nga rajoni i Dervendit.Njoftohen lexuesit se fshati shtrihet në lindje të fushës së Pollogut,rrëzë Malit të Thatë dhe ngërthen fshatrat: Zhelinë,Strimnicë, Leshnicë e Poshtme dhe Leshnicë e Epërme ,kurse Dervendi shtrihet në grykën ndërmjet Malit të Thatë e Zhedenit. Nexhbedini, i thukët me njohuri i njofton lexuesit se e folmja e Strimnicës, që është në kufi ndërmjet dy rajoneve gjeografike dhe gjuhësore,me tiparet e saj dalluese fare të vogla ,përkon me të folmen e Dervendit, përkatësisht të Pollogut. Banorët vendas sidomos meshkujt, përveç gjuhës shqipe si gjuhë të dytë e kanë edhe maqedonishten.
Mandej përmendet edhe realiteti i hidhur i viteve ku gjuha shqipe nuk përdoret në administratë.Vijon Abdiu, e folmja e Strimnicës, përkatësisht ajo e Dervendit dhe e Pollogut, edhe pse me mjaft ndikime nga jashtë,ruan autoktoninë e saj natyrore dhe bën pjesë në zonën dialektore të gegërishtes së mesme, megjithatë ka karakteristikat dalluese nga gjuha letrare dhe nga të folmet tjera. Ata vërehen më së shumti në lëmin e fonetikës e të leksikujt.
Si që kemi përmendur,autori gjatë ekspeditave të bëra ka qenë gjithmonë në kontakt me banorë vendas por edhe të fshatrave fqinje. Ai është përkujdesur që fjalët e panjohura në mënyrë të duhur dhe adekuate me qëllim të vendosjes së komunikimit të mirëfilltë, sidomos me lexuesin që nuk posedon njohuri të mjaftueshme të së folmes së kësaj treve gjeografike, i vendosën ata në një kapitull të veçantë që numrojnë gjithësejt 725 fjalë të rralla. Nga krijuesi i vepës në fjalë ata janë të radhitura me një pedanti të veçantë sipas radhës së shkronjave të alfabetit. Duhet shtuar edhe ate se në mesin e fjalëve të rralla ka të atilla që nuk gjenden në Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe,si për shembull:Arllandejsem fol. Turpërohem shumë ndër njerëz; kam tremë të madhe. Argaç-i,Vathë;torishtë;vend i rrethuar me trina në një anë ku flejnë dhentë për ta plehëruar.Ajnile,ndaj.Njësoj: I ngjajshëm.Ishte ajnile si baba.(ishte njësoj si baba.) Ballahone,- Femër fytyrmadhe e shtatmadhe. .Besleme,-Manare.Brenoj fol.Trinoj,lesoj.Çallshejti,-Lexoj, mësoj,studioj. Dat,-Shije,,lezet.Ka dat.(f.165-193)
Është e arsyeshme të themi se në këtë Monografi, ky është një Fjalor ,i përpiluar nga Nexhbedini,tipik i ambientit,i cili jep kuptimin e të folurit të kësaj ane.
Përbëjnë një grupim më vete edhe Shprehjet frazeologjike e të tjera.Pikërisht vendlindja e Abdiut, ka një të folme të pasur plot e përplot me frazeologjizma të qëndrueshme në gjuhën e kësaj ane, dhe janë të pandashme nga ana leksikore, Kanë një kuptim tërësor. Frazeologjizmat që në numër janë 437 në këtë Monografi,mbizotërojnë duke zënë një vend bukur të madh ,ata janë të radhitura si Fjalët e rralla, sipas radhës së shkronjave të alfabetit ,po veçojmë disa nga ata:-Bije me pulat (E zen gjumi herët.)-Bone gjojën peris! (Mos fol fjalë të këqija!)-Bonu def.(Hiqmu qafës .)-Boj si majza .(Bëj si i trullosur.)-Di karpuza ndër ni setëll nauk bahen.(Dy punë përnjëherën nuk bëhen.)-Hecën si pula pa kreje…
Shprehje të tjera,- Fjaroj pi qifit.(Gëzohem shumë) Shprehje pasthirmore; Dë ta boj shpejnën pambuk;-kërcënim; Dë ta boj hallin!; Dë ta ndreçi samarin!-kërcënim, Kuri shpejna për trolli më t’raft-urim, e tjera…(f.195-205)
Nënkuptohet se trajtat e pasura frazeologjike dhe fondi i madh i leksemave specifike që shoqërojnë përmbajtjen gjuhësore të Monografisë të prezentuara gjithsesi, se do paraqesin një material të begatshëm edhe për gjuhëtarët, sidomos për dialektologët që gjakojnë pas dukurive specifike të të folmeve në të gjitha zonat e arealit tonë gjuhësor.
Krijimet folklorike nuk u krijuan dhe nuk u zhvilluan vetëm në një periudhë ,vetëm nga një brez i shoqërisë shqiptare.Gojë më gojë ata kaluan nëpër shekuj .Shumë nga ata u harruan, e të tjera lindën. Edhe sot krijimtaria artistike e popullit jeton aktivit. Në këtë libër janë të botuara pak këngë lirike të synetit. Besoj se në këte cikël nuk janë të vjelura të gjitha këngët të këtij lloji që janë gjithsejtë 13 sosh.(f.207-210)
Si në çdo zone ashtu edhe në Strimnicë, këngët me vlerën e tyre artistike, edhe me llojllojshmërinë melodike,janë pjesë e letërsisë popullore shqipe,e cila pasurohet vazhdimisht me vjeljen e tërësishme të tyre. Brezi i ri është ai që duhet vjelur sa më parë.
E veçanta për lexuesit janë edhe katër përrallat e mirëfillta mitologjike e fantstike që janë të shënuara nga Nexhbedini,që titullohen:Gjali xhi nauk e dinte xhit o frejga, Trej motrat ene gjal’ mbretit, Texheribja dhe Monjza. Publikimki i këtyre përrallave popullore do të shënoje një të aritur të madhe në fushën e folklorit shqiptar në Maqedoni, pasi do t’ju mundësoje që në të ardhmen të kenë qasje edhe në këtë pjesë të krijimtarisë popullore e cila dita ditës po e mbulon pluhuri i haresës.
Duhet vënë në dukje se folkloristi i Monografisë, pa hezitime përfshiu edhe 8 Rrëfimet /kallëzime/,që Anton Çetta i quan mesele. Ata janë rrëfime të shkurtëra të prozës popullore që titullohen :Kara bishti, Vesel Mata,Matallarët, Lopa ka pjell kinxh, Exhinja, Çallomxhija, dhe Pelivanllëki.(f.212- 228)
Me shumë mund dhe sakrifica folkloristi,gjuhtari poeti Abdiu,në ciklin Mikrotoponimet e fshatit Strimnicë, hulumtoi,dhe regjistroi 144 mikrotoponime të cilat janë pjesë e Monografisë. Ata janë emërtimet e vendeve,lagjeve, emërtimet e arave,e tjerë.Veçojmë për t’i përmendur disa nga ata:
-Gjurzit e Bardhë,vend në mal, gurëz me ngjyrë të bardhë,sipas të cilëve vendi ka marr emrin,-Kajnak’i Hajdarit,-,krua në mal në pronë të Hajdarit të mateve,ku kanë pirë ujë gjëtë kur kanë kullotur në mal.
- Kolaret, arat pjellore në sinorin e Falishtës, pronë të strimnicasve.
-Kodr’ e Shinxherxhit,një kodër në mal ndërmjet Strimnicës dhe Zhelinës, ku dikur është festuar Dita e Shëngjergjit.
-Koshtar’, i hutit,vend në fshat ku hutat kanë çel zogj.
-Krasta,një kodër në mal e mbuluar me drunj jo shumë të ritur për shkak të tokës shkëmbore,ku veçohet bushi.
-Livadh’i Pashës, tokë pjellore që ka qenë livadh i ndonji pashe.
Nga mikrotoponomia, leksiku i kësaj ane dhe shumë të tjera, autori i veprës në fjalë, na dëshmon, duke na sjellë fakte se këtu ndër shekuj ka jetuar dhe jeton një popull autokton,ata janë banorë ku kanë jetuar paraardhësit strimnicas,ku janë edhe rrënjët në atë vend që në kohët më të lashta.
Një vepër krejt e veçantë nga të tjerat që shpresojmë se në të ardhmen do t’ju shërbeje si një doracak udhëzues për të gjithë ata që duan t’i njohin vlerat e përgjithshme etnokulturore të shqiptarëve të vendit ku ata jetojnë.
Si përmyllle,lirisht mund të thuhet, kjo punë kolosale e Nexhbedinit është ftyt i përpjekjeve të disa dekadavenë që bëri autori në shërbim të ruajtjes së thesarit popullorë.
Ata janë vlerat e trashshëgimisë të lidhura me tiparet thelbësore të një kombi.
Tetovë, 3 shtator 2022
