Alice Whitmore, shkrimtare dhe përkthyese / Cordite Poetry Review (titulli në anglisht: Ghost Writing: Translation, Death and Renewal)
Përktheu: Agron Shala / Telegrafi
I
Më 22 qershor 2022, humba poetin tim. Nuk ishte vërtet imi, dhe në të vërtetë nuk e humba, sepse ne i përkisnim njëri-tjetrit në atë mënyrë të veçantë, siç ndodh mes përkthyesve dhe poetëve, dhe vdekja e tij shoi një partneritet që dikur vlonte nga mundësitë. Pikërisht kështu, u skalit një vepër që vetëm disa ditë më parë kishte lëshuar filiza të rinj të vrullshëm. Përderisa shoshitja e krijimeve të reja ishte detyra ime e mëparshme – dorëshkrime të gjata e të copëtuara që poeti im më dërgonte pas ndonjë frymëzimi të natës – tani më takonte të nxirrja poezitë e tij të pabotuara nga rrëmujat e fletoreve dhe kompjuterëve privatë dhe t’i rendisja, me trishtim, në një përmbledhje të pasvdekjes [posthumous].
II
Të përkthesh fjalët e dikujt do të thotë të pretendosh se i zotëron ato. Poezia e përkthyer bëhet e imja, edhe pse mbetet e tij.
A flas unë përmes poetit, apo flet poeti përmes meje? Kush kë zotëron?
III
Poeti im, Xhevdet Bajraj, vdiq nga ndërlikimet pas trajtimit për një tumor në tru. Ishte 62 vjeç. Na ndanin vetëm dy ditë nga ditëlindjet tona, dhe pyes veten nëse ndonjë magji peshku [shenja në horoskop] më tërhoqi fillimisht drejt poezisë së tij të cilën e gjeta rastësisht në një revistë meksikane në internet, dhe që ndjeva nevojën ta përktheja menjëherë, pa u ndalur.
Një magji tjetër u shfaq, vite më vonë, dhe e vendosi përkthimin tim në duart e një botueseje të pavarur në Karolinën e Veriut, e cila më kontaktoi papritur për të më propozuar të punonim së bashku për një libërth. Kështu nisi një marrëdhënie katërpalëshe në distancë: unë në Narm, poeti në Meksiko-Siti, botuesja në Çapël-Hill dhe një përkthyese tjetër (ose më mirë, e para) në Boston. Xhevdeti shkruante në shqip – gjuhën e tij amtare – dhe në spanjisht, gjuhën e vendit të tij të adoptuar. Unë përktheja nga kjo e fundit, poezi të mbushura me mall për vendlindjen e populluar nga engjëj të përndjekur që pinin duhan pa pushim.
IV
Në çastin që shkeli mbi tokë
Gjëja e parë që bëri ishte të futej në një pijetore
I piu dy uiski, pastaj vdiq
Dhe engjëjt kishin ankthe nate
(Xhevdet Bajraj, “The Angel’s Dreams” / “Los sueños del ángel”)
V
Xhevdeti lindi në Kosovë. Atje u vlerësua si poet dhe dramaturg. Në vitin 1998, kur forcat ushtarake dhe paramilitare serbe filluan një fushatë dëbimesh të dhunshme dhe shfarosjeje të shqiptarëve të Kosovës, Xhevdeti u dëbua drejt Shqipërisë. Duhej ta konsideronte veten me fat: burra të tjerë po vriteshin me gjakftohtësi nëpër dhomat e tyre të ndenjjes, para syve të familjes. Statusi i tij si poet e shpëtoi.
Gruaja e tij, Vjollca, dhe dy djemtë e vegjël mbetën pas, derisa arritën të arratiseshin. Ata hipën në një autobus për në kufirin shqiptar. Kur pamja nga dritarja e autobusit tregoi të vdekur që po hidheshin nëpër hendekë anës rrugës, Vjollca ia mbuloi sytë djalit të saj më të vogël.
Familja u ribashkua në Shqipëri dhe u evakuuan në Meksikë nga Parlamenti Ndërkombëtar i Shkrimtarëve. Ata u bënë banorët e parë të Shtëpinë e Strehimit në Orizabë [Casa Refugio Citlaltépetl] në Meksiko-Siti. Nuk u kthyen më kurrë në Kosovë.
VI
Ne duam që njerëzit e tjerë të kenë një qendër, një histori, një tregim që ka kuptim. […] Ajo formon një kyç kundër harresës. Apo jo?
(Anne Carson, Nox)
VII
Në një intervistë të vitit 2018 me shkrimtaren meksikane Carmen Ros, Xhevdeti thotë (dhe unë përkthej):
Vij nga dy gjuhë të vogla, shqipja dhe serbokroatishtja. Kam qenë dygjuhësh që në fëmijëri. Dy gjuhë si dy përrenj të qetë, që papritur u zbrazën në këtë oqean të gjerë që është spanjishtja. Është sikur jam një peshk nga dy përrenj, një peshk që u plagos në Luftën e Kosovës. Erdha i plagosur në këtë det, me plagën që ende rrjedh, dhe kam derdhur gjakun tim në këtë det. Të gjitha përpjekjet e mia për të shkruar në spanjisht kanë qenë për ta përkthyer atë gjak.
VIII
Nëse flasim në aspektin etimologjik, të kujtosh [remember] nuk është e kundërta e të copëtosh [dismember], megjithëse imazhi do të donte të sugjeronte veten: të kujtosh [re-membering] si një ribashkim [re-assembling] i gjymtyrëve fantazmë, një qepje e serishme [re-stitching]. Dhe, ka diçka në imazhin makabër të copëtimit që thërret një funksion veçanërisht urgjent të kujtesës: ruajtjen e historisë, sidomos të kapitujve të saj më të dhunshëm. Është e pamundur të mos përmendësh Walter Benjaminin këtu: “Çdo imazh i së kaluarës që nuk njihet nga e tashmja si një nga shqetësimet e saj, rrezikon të zhduket pa kthim”.
Përkthimi është një mënyrë e veçantë e të kujtuarit, i tillë që mbart potencialin për të transformuar (ndryshuar formën) dhe tejkaluar (shkuar përtej) tekstit origjinal. Domethënës është që të dyja fjalët kanë kryesisht kuptime shpirtërore. Benjamini bëri lidhjen në esenë e tij të vitit 1923, Detyra e përkthyesit [The Task of the Translator]. Një përkthim, shkruante ai, nuk buron nga jeta e një teksti, por në jetën e përtejme të tij (Überleben): “Sepse, në jetën e përtejme të tij – që nuk do të quhej e tillë nëse nuk do të ishte një transformim dhe një ripërtëritje e diçkaje të gjallë – origjinali pëson një ndryshim”.
Ashtu siç një trup zhbëhet dhe ribëhet në vdekje, ashtu edhe një tekst shtyhet përtej një pragu për të dalë i ndryshuar, dhe ndoshta i zgjeruar, në anën tjetër.
Në librin e saj të vitit 2007 A mund të jetojnë këta eshtra? Përkthimi, mbijetesa dhe kujtesa kulturore [Can These Bones Live? Translation, Survival, and Cultural Memory], Bella Brodzki përshkruan përkthimin, sipas Benjaminit, si një “modalitet shëlbues”, një proces i pasurimit të shprehjes që siguron jetën e përtejme të teksteve në kohë dhe në hapësirë. Përkthimi, shkruan ajo, “(i mundëson) tekstit burimor të jetojë përtej vetes, të tejkalojë kufizimet e veta”. Duke u mbështetur në nocionin e përkthimit [translation] si kalim pragu (në kuptimin më të fjalëpërfjalshëm, fjala do të thotë “me bartë”), ajo gjithashtu e krahason me “gërmimin ose nxjerrjen e vendeve të varrimit”, “ringjalljen e një kujtese” dhe “interpretimin e një ëndrre”.
IX
E paramendoj veten duke përkthyer, duke renditur eshtrat e fjalëve të poetit tim – duke i mbledhur, duke i kujtuar, duke i ritreguar – dhe duke i shndërruar ato në një figurë që mundet, qoftë edhe për një çast, të ngrihet nga varri dhe të ecë sërish.
X
Benjamini vrau veten në vitin 1940, në kufirin franko-spanjoll, kur Spanja fashiste i hoqi mundësinë e fundit – një vizë kalimi që i garantonte rrugë të sigurt drejt Shteteve të Bashkuara – dhe u zotua ta riatdhesonte në Gjermaninë fashiste. Ai vdiq në dëshpërim, si një refugjat hebre që po ikte nga gjenocidi.
Litari i shpëtimit i Xhevdetit duroi: ai arriti në Botën e Re. Jetoi atje edhe për dy dekada të tjera, me zemrën që rrihte, por të plagosur, duke rrjedhur poezi, i përndjekur nga pikëllimi, trauma, malli. Poezitë e tij janë duar të zgjatura drejt së kaluarës, që kthehen me copa eshtrash dhe dheu për të thënë: Shikoni! Ky këtu ishte vëllai im! Shikoni! Kjo këtu ishte shtëpia ime!
XI
Të humbasësh vatrën; të humbasësh një atdhe; të shpëtosh, mezi, nga një gjenocid. Këto gjëra do të ishin të paimagjinueshme po të mos regjistroheshin në fjalë apo imazh: në rrëfime / në histori [hi-story] familjare / në tregime [In-stagram]. Kujtesa, historia: këto nuk janë gjëra që mbijetojnë natyrshëm, si gurët. Ato mbijetojnë [mbi, përtej; të jesh gjallë, të jetosh / sur, beyond; vivere, live] vetëm sepse njerëzit janë kujdesur për to. Ato janë më shumë si bimët sesa si gurët, në kuptimin që duhet të mbahen gjallë, farat të ruhen dhe të mbillen sërish në çdo brez. Çdo mbjellje e re është një përkthim.
XII
Kur diçka zhduket, ajo mbijeton vetëm në kujtim.
Poeti palestinez Mosab Abu Toha, shkruan për mënyrën si shtëpia e tij në Qytetin e Gazës u shkatërrua nga një sulm ajror izraelit në nëntor të vitit 2023. Mosabi u kthye në rrënoja, pak ditë pas bombardimit, me shpresën për të shpëtuar ca gjëra praktike, si rroba, këpucë, batanije (“Ishte vjeshtë, dhe fantazma e dimrit po afrohej”). Vetëm se, shumë më vonë, pasi ai dhe familja e tij kishin lënë Gazën dhe kishin gjetur azil në Shtetet e Bashkuara, Abu Toha kujtoi diçka të çmuar që ishte lënë pas në shtëpinë e rrënuar: një album me fotografi të vjetra familjare. Ai i kërkoi familjes në Beit Lahia ta kërkonin albumin, por ai kishte humbur, bashkë me dhomën ku ndodhej. “Deri më sot, nuk ka asnjë gjurmë të dukshme të krevateve, divaneve, dollapëve tanë, apo madje as të mureve të dhomës sime të gjumit dhe kuzhinës. Vetëm kujtimet tona për to mbeten”.
XIII
duke pastruar rrënojat e bëra nga njeriu
me duart e tyre cullak,
të shtrembëruar nga pluhuri
në fantazma.
(Fady Joudah, […])
XIV
Kur diçka zhduket, ajo mbijeton vetëm në kujtim.
Në një vend si Gaza, shkruan Abu Toha, “çdo shtëpi e shkatërruar bëhet një lloj albumi, i mbushur jo me fotografi, por me njerëz të vërtetë, të vdekur të shtypur mes faqeve të tij”.
XV
Nëse një shtëpi digjet, ajo zhduket, por vendi – pamja e saj – mbetet, dhe jo vetëm në rikujtimin tim, por atje jashtë, në botë. […] edhe nëse nuk e mendoj, edhe nëse vdes, pamja e asaj që bëra, apo dija, apo pashë, është ende atje. Pikërisht në vendin ku ndodhi.
(Toni Morrison, Beloved)
XVI
Përndjekja, sipas fjalëve të studiueses së aleutëve [Unangax̂], Eve Tuck, “mund të shtyhet, të vonohet, dhe të shpërndahet, por me disa krime ndaj njerëzimit […] nuk ka prehje”.
XVII
Një vit pas vdekjes së Xhevdetit, botuesja në Çapël-Hill më telefonoi. Ajo donte që të shkoja në Meksiko-Siti. Do të botoj një përmbledhje pas vdekjes, tha ajo, por që ta bëj, më duhet që të takohemi ne të tre. Përkthyesja nga Bostoni, përkthyesja nga Narmi, botuesja nga Çapël-Hilli. Më duhen trupat dhe mendjet tona së bashku në një dhomë. Nën çatinë e Xhevdetit. A do të vish?
Në atë kohë isha gjashtëmuajshe shtatzënë. Fantazma e djalit tim të ardhshëm udhëtoi me mua, trembëdhjetë mijë e pesëqind kilometra, për të përshëndetur, kujtuar dhe përcjellë poetin tonë, për t’u mbledhur në studion e tij të errët e të ngushtë dhe për të lexuar veprat e tij të palexuara, për të vajtuar me të venë e tij dhe për të dëgjuar rrëfimet e saj në tryezën e darkës. Kishte kaluar një vit që nga vdekja e tij, por ajo ende po përpiqej të pajtohej me faktin që ai nuk do të kthehej. Të paktën jo në formën që kishte më parë.
XVIII
Sepse, të flasësh për të vdekurit do të thotë të mohosh vdekjen dhe pothuajse ta sfidosh atë.
(Michel de Certeau, Shkrimi i Historisë)
XIX
Në Meksiko-Siti, nisëm detyrën e përpilimit të veprave të pabotuara dhe të papërkthyera të Xhevdetit, duke i dhënë atyre një formë të re. Një kuti e bukur, e denjë për trupin e punës së tij. Poeti ynë nuk mund të shkruante më asgjë të re, por nga dhuratat e tij ende mund të krijonim diçka që nuk kishte ekzistuar më parë.
Një natë, gjatë qëndrimit tim, pashë një ëndërr interesante në të cilën Xhevdeti ishte ulur pranë meje në tarracën e çatisë së shtëpisë së tij. Po pinte duhan. Faleminderit që erdhe, më tha. Është mirë që poezitë e mia të kenë shoqëri. Mendoj se këtë e tha në spanjisht. Është e vështirë ta kujtoj saktësisht; në kohën kur u përpoqa ta përktheja ëndrrën në fjalë, gjatë mëngjesit, imazhi i Xhevdetit me cigaren e tij tashmë po zhdukej përmes një dere tjetër.
XX
Papritur, zgjedhja nuk ishte më aq e thjeshtë: ose i gjallë ose jo i gjallë. Ishte […] sikur të kishte një mundësi të tretë.
(Lydia Davis, Can’t and Won’t)
XXI
Dua që përkthimi të jetë një derë, një prag i mesëm / një kufi drejt një shtëpie të përndjekur (domethënë, drejt një poezie të përndjekur nga çdo formë e mundshme e vetes së saj).
Dua që përkthimi të puthë vellon që ndan gjuhën nga gjuha / të kaluarën nga e ardhmja / një botë nga një tjetër / jetën nga vdekja.
Dua që përkthimi të jetë një tabelë shpirtërore [Ouija] për poezinë. Të përkthejë, siç shkruan Sawako Nakayasu, “frymën, lëvizjen, fantazmën që përndjek atë”.
XXII
Ndërsa u bashkuam në Meksiko-Siti për të mbledhur poezitë e mbetura të Xhevdetit, poeti im më dukej më i vërtetë se kurrë më parë. Fundja, nuk ishim takuar kurrë fizikisht; vetëm një herë në [platformën dixhitale] Zoom, dhe një herë në një ëndërr. Tani – nuk dukej se kishte ndonjë dyshim – ai ishte këtu me ne. Ne po mbanim fjalët e tij sikur t’i kishim në duar. Po i futnim në xhepa. Po i kthenim e po i rithoshim, po i flisnim rishtas. Dhe, duke i mbajtur në këtë mënyrë, mund ta ndjenim se ende po rridhnin gjak. /Telegrafi/
______________
Veprat e cituara:
Mosab Abu Toha. “The Gaza We Leave Behind.” The New Yorker. 7 tetor 2024.
Xhevdet Bajraj. El tamaño del dolor. Ediciones Era, 2005, fq.14-15.
Walter Benjamin. “Theses on the Philosophy of History.” Përkthyer nga Harry Zohn. Në Illuminations. Schocken, 1969, f. 255.
Walter Benjamin. “The Task of the Translator: An Introduction to the Translation of Baudelaire’s Tableaux Parisiens.” Përkthyer nga Harry Zohn. Në Illuminations. Schocken, 1969, f. 73.
Bella Brodzki. Can These Bones Live? Translation, Survival, and Cultural Memory. Stanford UP, 2007, f. 4.
Anne Carson. Nox. New Directions, 2010.
Lydia Davis. Can’t and Won’t. Penguin, 2014, f. 161.
Michel de Certeau. The Writing of History. Përkthyer nga Tom Conley. Columbia UP, 1988, f. 47.
Fady Joudah. “[…]”. […]. Milkweed Editions, 2024, f. 19.
Sawako Nakayasu. Say Translation is Art. Ugly Duckling Presse, 2020, f. 14.
Toni Morrison. Beloved. Knopf, 2019, f. 43.
Carmen Ros. “El pan del poeta: Entrevista a Xhevdet Bajraj.” Letralia. 1 prill 2018.
Eve Tuck and C. Ree. “A Glossary of Haunting”. Handbook of Autoethnography. Redaktuar nga Stacey Holman Jones, Tony E. Adams, dhe Carolyn Ellis. Left Coast Press, 2013, f. 648.
Alice Whitmore. “Five poems by Xhevdet Bajraj.” Seizure Translated, nr. 4, 2016.
