Intervistoi Ag Apolloni
Ju jeni një aktor i mirënjohur shqiptar, që vini nga një fshat i panjohur kosovar, ku deri vonë s’kishte as rrymë, as televizor dhe, natyrisht, as teatër. Meqë vendlindja bën pjesë në kujtesën emocionale të çdo njeriu, dua ta di cili ka qenë dhe është raporti juaj intim me vendlindjen.
BAJRUSH MJAKU: Fshati Gjurgjedell ishte dikur një fshat pa ndonjë infrastrukturë; me një shkollë vetëm deri në klasën e katërt. Për shkak të shkollimit tonë, si dhe për shkak të politikës së atëhershme që e promovonte jetën në qytet dhe punën në fabrikë, babai ynë vendosi të shpërngulemi në qytet, në Kaçanik. Atje sigurisht na u dha mundësia që të arsimohemi dhe të kemi një jetë më kualitative sesa jeta në fshat. Kjo sigurisht që vlen për atë kohë, sepse më pas ndryshuan gjërat, dhe politika filloi ta promovojë të kundërtën, pra jetën në fshat si vend ku duhet të shfrytëzohen resurset natyrore. Pa kurrfarë mëdyshje vendlindja ka qenë dhe mbetet frymëzim në krijimtari dhe në jetë. Shkoj atje kurdo që më jepet mundësia, e së voni isha tani, para pak javësh, kur po xhironim një dokumentar mbi krijimtarinë time.
Pas vendlindjes, vjen Shkupi, që, për shkak të afërsisë me vendlindjen tuaj, ishte “si me shku’ n’çarshi”. Udhëpërshkruesi osman, Evlia Çelebiu, thoshte: në Kaçanik nuk ka pazar, se Shkupi është afër. Si e keni përjetuar kalimin nga vendlindja në Shkup, dhe çfarë ka sjellë tek ju ky ndryshim ambienti?
BAJRUSH MJAKU: Është e vërtetë që lidhja mes Kaçanikut dhe Shkupit ka qenë gjithmonë e ngushtë dhe ne, kaçanikasit, gjithmonë e kemi ndjerë Shkupin si një zgjatim të qytetit tonë. Mandej unë kisha edhe familjarë që jetonin në Shkup, dhe kjo ishte edhe një shtytje më tepër që, kur erdhi koha për ta vazhduar shkollimin e mesëm, unë u orientova drejt Shkupit, meqë asokohe në Kaçanik nuk kishte shkollë të mesme. Kështu, në vitin 1966 u regjistrova në gjimnazin “Koço Racin”, në paralelen shqipe, apo siç e quanin “Prva shiptarska”, ku e ndoqa shkollimin deri në vitin e tretë, sepse pastaj të gjitha paralelet shqipe të “Koço Racin” vazhduan në gjimnazin “Zef Lush Marku”, po në Shkup. Gjatë kësaj periudhe qëndroja në shtëpinë e axhës tim, të cilit i jam mirënjohës. Shkupi më dha mundësi edhe më të mëdha drejt kultivimit e formimit tim si njeri dhe si artist, sepse aty në fakt unë rashë në kontakt për herë të parë me teatrin. Në Shkup për herë të parë pash shfaqje teatrore, dhe pashë se çfarë do të thotë multikulturalizëm, diçka që ende është karakteristikë dhe pasuri e Shkupit. Natyrisht, ambienti i ri i Shkupit, por edhe ajo ‘ashpërsia e bukur’ e maleve të Gjurgjedellit që kisha marrë me vete, janë gjurmë që kanë ndikuar në formimin e personalitetit tim… Tani, jam ky që jam, nga Gjurgjedelli, Kaçaniku e Shkupi e, mbi të gjitha, nga teatri. Përtej çdo gjëje tjetër, identiteti teatror përbën pjesën time kryesore. Pra, nëse do të më kërkohej të përgjigjem se prej nga vij, do të thosha pa mëdyshje: nga teatri.
Ju keni filluar të merreni me aktrim si gjimnazist në Shkup, ku jeni angazhuar në Teatrin e Pakicave (tash Teatri Shqiptar), dhe keni pasur rastin ta takoni regjisorin kosovar Muharrem Qena, i cili atëherë atje po realizonte shfaqjen “Armiku i Popullit” të Ibsenit. Ju temën e diplomës së maturës e bëtë po mbi veprën e Ibsenit. A ishte kjo shfaqje vendimtare në zgjedhjen e profesionit tuaj?
BAJRUSH MJAKU: Po, pikërisht, ishte viti 1970, kur edhe ishte koha që të vendosja se ‘nga do t’ia mbaja’ pas gjimnazit. Asokohe kisha disa angazhime në Teatrin e Pakicave (sot Teatri Shqiptar, Shkup). Por në fillim të muajit janar të vitit 1970, regjisori i mirënjohur kosovar Muharrem Qena, pas suksesit të madh që kishte korrur me shfaqjen “Erveheja” të Ahmet Qirezit, vjen në Shkup, dhe me ansamblin e dramës shqiptare donte ta inskenonte “Armikun e Popullit” të Henrik Ibsenit. Shfrytëzova rastin dhe kërkova nga regjisori Qena që të më lejohej të jem prezent në provën e parë, ku ai do ta shpaloste platformën regjisoriale. Pas provës u ulëm në klubin e teatrit dhe ai na foli gjatë për dramaturgjinë e Ibsenit, kurse me theks të posaçëm foli për “Armikun e Popullit”. Me t’u kthyer në shtëpi definitivisht vendosa që tema e diplomës sime e shkollës së mesme të jetë “Armiku i Popullit”, apo siç edhe është e njohur si “Doktor Stockman”. Nga ana e profesorit të gjuhës shqipe m’u aprovua kërkesa, dhe kështu unë fillova të merrem intensivisht me temën e diplomës, e derisa shkarravitja nëpër fletore, tek unë filloi të ngjizej një ide tjetër më e madhe. Kështu, vendosa të konkurroja në degën e aktrimit në Shkollën e Lartë Pedagogjike në Prishtinë. Kaq pak më kishte mjaftuar; unë bëra përcaktimin tim profesional.
Çfarë ishte roli i profesorëve në formimin tuaj, dhe si ishin vitet studimore dhe fryma kulturore në atë kohë?
BAJRUSH MJAKU: Kisha fatin që në studime t’i kem profesorë dy aktorët më eminentë të asaj kohe. Fillimisht profesor i interpretimit ishte Faruk Begolli, dhe mandej në vitin e dytë na erdhi Bekim Fehmiu. Viteve të ‘70-ta Faruku ishte aktori më i popullarizuar në ish-Jugosllavi. Ai u bë i njohur sidomos pas shfaqjes së filmit “Prva ljubav” (Dashuria e parë), ku luante me aktoren Vesna Mallohoxhiq. Ndërsa Bekimi na erdhi drejt nga Hollivudi. Shfaqja e Faruk Begollit, pastaj edhe e Bekim Fehmiut, para studentëve sigurisht që ishte shumë mbresëlënëse, gati e pabesueshme, e kështu ishte edhe për mua, si një ëndërr që po e shihja me sy çelë. Të vjelësh mësimet, apo të futesh në botën e teatrit, nga përvoja e dy aktorëve me nam, nga më të suksesshmit e më të popullarizuarit në lëmin e filmit dhe teatrit në nivel Jugosllav e më gjerë, sigurisht se ishte privilegj.
Cilët kanë qenë aktorët (e huaj) që i keni pasur si model?
BAJRUSH MJAKU: Nuk kam pasur ndonjë model, apo idhull, por sigurisht që ka pasur aktorë për të cilët kam pasur një admirim të veçantë, dhe që krijimet e tyre i kam parë gjithmonë me kënaqësi. Në mesin e tyre janë Lorenc Olivier dhe Marlon Brando. Në rolet e tyre ata gjithmonë kanë përçuar një shkathtësi dhe mjeshtri të lartë, madje edhe një shembull pozitiv, besoj, për të gjithë aktorët, e jo vetëm për mua.
Cila është metoda juaj për realizimin e një roli?
BAJRUSH MJAKU: Udhërrëfyes gjatë karrierës sime 44 vjeçare në teatër ka qenë “Sistemi” i Stanisllavskit, pra, medota e tij e ‘përjetimit’ të rolit. Gjatë procesit të krijimtarisë punoj në ngritjen profesionale duke menduar gjithnjë në ndërtimin psikofizik i cili është më se i nevojshëm për realizimin e një personazhi. Stanisllavski vëmendjen e aktorit e mbështet në mundësinë e koncentrimit, zhvillimin e perceptimit, si ta udhëheqësh vetveten dhe mundësinë e qetësimit të muskulaturës. Në momentin kur ndaj mendjen se ky apo ai rol do të jetë preokupimi im i radhës, e marr tekstin, e sidomos kur nuk kam njohuri të mjaftueshme për autorin, e mësoj biografinë e autorit, njihem me krijimtarinë e tij, kuptohet me dramën që do ta inskenojmë dhe, pasi ta analizoj mirë e mirë, atëherë i absorboj të gjitha karakteristikat e personazhit, të cilit më duhet t’i jap jetë në skenë, duke i dhënë hua fizikun tim, gjuhën time, gjestikulacionin, gjendjen shpirtërore si dhe karakteristikat e tjera që jam i sigurt se i përkasin personazhit që e jetësoj në skenë.
Keni luajtur personazhet e autorëve të mëdhenj botërorë si: William Shakespeare, Anton Çehov, Henrik Ibsen, August Strindberg, Bertholt Brecht, Peter Weiss, Dario Fo etj. Sa kanë qenë sfiduese këto role? Çka keni marrë prej tyre, dhe çfarë u keni dhënë?
BAJRUSH MJAKU: Sigurisht që përderisa jeton me një personazh, merresh me të për një kohë të caktuar, derisa zgjasin provat, por edhe më pas, derisa ajo shfaqje të jetë aktive në repertorin e teatrit, mendimet dhe disa veti të personazhit fillojnë gradualisht të bëhen si tuat, sigurisht me qëllim që sa më natyrshëm të portretizohet ai personazh në skenë. Kështu, ndikimi i personazhit te një aktor është diçka thuajse e pashmangshme. Por, ky proces nuk është i njëanshëm, sepse edhe personazhi merr karakteristikat e aktorit që e interpreton atë dhe, tek e fundit, prandaj personazhet e njëjta kur luhen nga aktorë të ndryshëm nuk mbeten aspak të njëjtë. Kurse, sa i përket pjesës së parë të pyetjes, sigurisht që ka qenë sfidë të interpretohen rolet e klasikëve botërorë, sepse kërkojnë përkushtim të madh, dhe bëhet fjalë për personazhe që thuajse çdokush i “njeh” dhe, si publiku, po ashtu edhe komuniteti artistik, gjithmonë kanë pritje të mëdha, madje specifike, rreth këtyre roleve. Mirëpo, nga ana tjetër, kjo është edhe kënaqësia e këtij profesioni, sidomos kur pritjet tejkalohen, apo u ofrohet një qasje tjetër për të cilën mbase edhe nuk është menduar më parë, dhe kjo pritet me duartrokitje.
Cilin do ta konsideronit rol të jetës?
BAJRUSH MJAKU: Për mua nuk ka një rol të jetës, edhe pse të tjerët që e kanë ndjekur krijimtarinë time, me siguri që do mundeshin ta veçonin një rol të tillë. Zakonisht, me sa e kam vërejtur, njerëzit e llogarisin Poprishçinin nga Ditari i një të çmenduri si rolin tim jetësor, por unë nuk mund të bëj ndonjë dallim mes këtij roli dhe Kapitenit (nga Babai i Strindbergut), apo Baali (nga Bertolt Brecht), Peer Gyntit dhe Dr. Stokmanit (nga Ibseni), Vojnickit (nga Daja Vanja i Çehovit), Lirit (nga Mbreti Lir i Shekspirit) etj. Për mua, të gjitha këto role, madje edhe disa të tjerë, janë role që kanë lënë shenjë në karrierën time, dhe prandaj për mua mbeten të veçantë.
Unë ju kam parë disa herë në shfaqje të ndryshme, dhe disa herë ju kam parë edhe në të njëjtën shfaqje. E kam fjalën për shfaqjen “Ditari i një të çmenduri”, që për mua mbetet shfaqja më e mirë që kam parë në teatrot shqiptare. Madje, kam parë edhe aktorë të huaj që e kanë luajtur atë shfaqje, por roli juaj mbetet superior. Në këtë shfaqje me tekst të Gogolit, puna juaj dhe e regjisorit Ivan Popovski është një shembull i përkryerjes. Shumëçka keni sqaruar edhe në librin tuaj Ditari i “Ditarit të një të çmenduri”, por ajo që dua ta di është se ku e gjetët gjithë atë çmenduri për ta çmendur publikun?
BAJRUSH MJAKU: Viti 1997 ishte vit i prapësive. Në Shqipëri ndodhën trazira të përgjithshme që prodhuan një llojë anarkie. Në Kosovë regjimi serb kishte mbështetur kosovarët për muri, dhe asgjë nuk frymonte shqip. Në Maqedoni shqiptarët vazhdonin të trajtoheshin si qytetarë të rendit të dytë. Krejt kjo “shkapaderdhje” kulmoi me dëbimin e dhunshëm të afro një milion kosovarëve, nga ana e regjimit të diktatorit Milllosheviq.
Në këtë kaos ngjarjesh, mendoja se a do ishte e mundur të gjendej një shqiptar që do t’i bashkonte shqiptarët, në mënyrë që diçka të ndryshonte në të mirë të shqiptarëve. M’u kujtua Poprishçini në “Ditarin e një të çmenduri”, pasi që Poprishkini është një nëpunës që nuhat shumëçka rreth vetes dhe shpreson e rreket të avancojë karrierën e vet.
Iu riktheva, nuk e di për të satën herë Poprishkinit, dhe erdha në përfundim se pikërisht ky personazh do të më krijonte kënaqësinë që energjinë, e cila ishte akumuluar në mua për vite të tëra, ta derdhja nga vetja, dhe gjithë asaj çmendurie që më kishte kapluar, t’i përgjigjesha me çmendurinë e Poprishkinit. Ideja ime ishte që problemin e Poprishkinit ta shqiptarizoja, pra që me 30 shkurt (datë që nuk figuron në asnjë kalendar), Poprishçini të mos shkojë në Madrid si mbret i Spanjës, por të shkojë në një hapësirë shqiptare si, p.sh., në PriShkuTi ose TiShkuPri ose ShkuPriTi, vende të imagjinuara, emrat e të cilëve unë i krijoja duke i kombinuar parashtresat e Prishtinës-Shkupit-Tiranës, dhe fal kësaj çmendurie që më kishte kapluar iu rreka punës rreth realizimit të shfaqjes.
Deviza e Ivanit (Popovskit) ishte se: Heroi i tij është poet, heroi i tij është i çmendur, çdo poet është i çmendur, çdo artist është i çmendur, njeriu plotësisht normal nuk mund të merret me krijim, krijimi i njeriut normal është i mërzitshëm, njerëzit normal nuk dinë të fluturojnë….
Shfaqjen e “Ditarit…” me regjisorin e punuam në vitin 2001, pikërisht në periudhën e pasluftës në Kosovë, si dhe gjatë konfliktit të armatosur në Maqedoni. Kjo periudhë ishte një periudhë e një çmendurie kolektive, kur me plot kuptimin e fjalës çmendurinë e shihnim gjithandej rreth nesh, duke qenë edhe vetë pjesë e saj. Në rrethana të tilla duhej të gjendej një mënyrë se si të mbijetohej në atë çmenduri, të cilën unë arrita ta tejkaloj me çmendurinë e Poprishkinit. Mbase kjo është ajo çmenduri që ka kaluar nga Poprishçini tek unë, e mandej te gjithë publiku.
Paramendoni sikur jeni në skenë, ku keni kaluar 50 vjet të jetës suaj, ndërsa në publik janë studentët e aktrimit dhe aktorët e rinj që presin një këshillë a mesazh nga ju! Çfarë do t’u thoni atyre, para se të bjerë perdja e kësaj interviste!
BAJRUSH MJAKU: “Sistemi” i Stanisllavskit e udhëzon aktorin, i jep prova të qëndrueshme se si duhet të sistemohet aktori. “Sistemi” është shpikje, trillim, kodeks, aksioma. Teatri para së gjithash kërkon sakrificë. Nëse nuk je në gjendje të sakrifikohesh për teatrin, atëherë do të ishte punë e ndershme të bësh jetë jashtë teatrit. Mesazhi im do të ishte: TEATRIN BARTENI NË VETE, JO VETEN NË TEATËR!
(Botuar në numrin 20 të revistës Symbol, të cilën e boton Bard Books)
Bajrush Mjaku (Kaçanik, 1952) është aktor i mirënjohur shqiptar. Ka kryer studimet për aktrim në Prishtinë, ndërsa ka luajtur rolet kryesore në shfaqje të shumta të inskenuara në Maqedoni, Kosovë dhe Shqipëri, ku është shpërblyer për performancat e tij mjeshtërore. Ai ka portretizuar disa karaktere nga kryeveprat e Shekspirit, Çehovit, Ibsenit, Strindbergut, Brehtit etj., dhe ka marrë vlerësimet më të larta për rolin e Poprishçinit në Ditari i një të çmenduri të Gogolit.
