Sistemi jo konsistent i shkëmbimit të të dhënave të institucioneve, numri i madh i procedurave burokratike dhe ligjet e krijuara keq çuan në faktin që mbi 700 persona në vend nuk kanë shtetësi. Shpesh të quajtur në publik si persona “fantom”, këta persona nuk kanë pasur akses në të drejtat elementare të njeriut – sigurim shëndetësor, posedim të letërnjoftimit dhe përdorimin e ndihmës sociale deri në hapjen e llogarisë së transaksionit. Gotën e derdhi rasti i Memet Kamber, djalit 19-vjeçar i cili vdiq muajin e kaluar për shkak të diabetit të padiagnostikuar, pasi nuk kishte mundësi të merrte sigurim shëndetësor dhe fillimisht shkoi në spital kur gjendja e tij shëndetësore u përkeqësua dukshëm librezë shëndetësore të dikujt tjetër. Edhe pas vdekjes, djali nuk mund të varrosej pasi nuk kishte dokumente identiteti, kështu që procedura zgjati më shumë se tre javë, shkruan Meta.mk.
Dita e djeshme u shënua me dy ngjarje – Memeti u varros dhe pothuajse në të njëjtën kohë Kuvendi votoi ndryshimet në Ligjin për evidencë amë. Me këto ndryshime, çdo fëmijë i lindur në territorin e Republikës së Maqedonisë së Veriut do të ketë të drejtë të regjistrohet në librin amzë të të lindurve menjëherë, dhe jo më vonë se 45 ditë nga dita e lindjes së fëmijës, pavarësisht nga shtetësia dhe statusi personal i prindërve të tij.
Nga Instituti Romalitiko, i cili ka kohë që po lufton për miratimin e këtyre ndryshimeve ligjore dhe janë paralajmëruar edhe protesta, sqaron për Meta.mk saktësisht se çfarë pritet në të ardhmen.
“Sipas ndryshimeve të reja, çdo fëmijë i lindur në këtë territor do të mund të marrë certifikatën e lindjes. Për të përcaktuar kohën dhe vendin e lindjes së fëmijës/personit, mund të bëhet një kartë vaksinimi, një vërtetim mjekësor i moshës së fëmijës, ose e njëjta gjë me një deklaratë të dhënë tek noteri nga dy dëshmitarë. E rëndësishme është që të ketë zbatueshmëri të mirë të dispozitave ligjore, njohje të mirë të punëtorëve me ndryshimet dhe pajtueshmërinë e ndryshimeve me të gjitha aktet e nevojshme”, thotë Marija Sulejmankova nga Romalitiko.
UNHCR, Agjencia e OKB-së për Refugjatët, gjithashtu përshëndeti miratimin e amendamenteve ligjore, duke e vlerësuar atë si hapin e fundit në një sërë masash që autoritetet po marrin për të parandaluar dhe trajtuar pashtetësinë.
“Kalimi i ndryshimeve në Ligjin për evidencë amë është një hap i rëndësishëm drejt realizimit të detyrimeve ndërkombëtare të shtetit. Kjo përpjekje e të gjithë shoqërisë i hap rrugën shtetit që të bëhet shteti i parë në Evropë dhe i dyti në botë që zhduk pashtetësinë”, deklaroi UNHCR.
Ku frenonte sistemi?
Për një kohë të gjatë një grup pune punoi për hartimin e një zgjidhjeje ligjore për personat e paregjistruar në librin amzë. Nga aty, para disa muajsh kanë theksuar se ekzistojnë dy pengesa për të cilat ligji ekzistues nuk mund të zbatohet. Problemi i parë ishte sistemi i integruar i shkëmbimit të të dhënave ndërmjet institucioneve, i cili nuk lejonte njohjen e numrit të regjistrimit për të hyrë në sistemin e shkëmbimit të të dhënave. Problemi i dytë ishin bankat, pra personat pa shtetësi kishin një dokument identifikimi të Ministrisë së Brendshme, por bankat nuk e njihnin këtë numër dhe nuk mund të hapnin llogari transaksioni për ta.
Ky numër evidentues i lëshuar nga Drejtoria e librave amë nuk kishte karakteristikat e EMBG dhe nuk mund të njihej në sistemin e integruar të shtetit. Për Fondin e Shëndetësisë kontestues ishte neni i ligjit që parashikonte që këto dokumente të lëshohen në letër, dhe jo në formë elektronike.
“Nëse një person vjen në Fond për të marrë të drejtën e sigurimit shëndetësor dhe dorëzon certifikatën dhe dokumentin e identifikimit, zyrtari në Fond nuk do të mund ta fusë në sistem për të mundësuar ushtrimin e të drejtave. Nëse pranohen dokumentet në letër, nxirret një vendim mbi bazën e të cilit do të përcaktohet statusi i personit të siguruar, ai vendim do të jetë sërish i pazbatueshëm sepse personi i siguruar që nuk është i integruar në sistem nuk do të jetë në gjendje të zgjedhë një mjek amë, të marrë barna në barnatore e as të udhëzohet në një nivel më të lartë të kujdesit shëndetësor”, tha Jasmina Smilevska, udhëheqëse e departamentit në Fondin e Shëndetësisë, para disa muajsh kur u diskutua për ndryshimet ligjore.
Përveç kësaj, personat pa shtetësi nuk kishin ku të drejtoheshin për ndihmë. Edhe pse Maqedonia ka Ligjin për ndihmë juridike falas, i cili ka për qëllim të ofrojë ndihmë juridike falas për një kategori të cenueshme të personave të cilët janë në rrezik social dhe nuk kanë mjete për ta ofruar atë, dispozitat e këtij ligji ishin të pazbatueshme në rastet e këtyre personave.
Më shumë se 700 njerëz – “fantomë” do të marrin një “pamje”
Deputetja Sonja Mirakovska, koordinatore e grupit punues për ndryshime në Ligjin për evidencë amë, sqaron për Meta.mk se gjetja e zgjidhjes për 700 raste të personave pa shtetësi ka qenë një proces i gjatë dhe i gjerë dhe se zbatimi ende nuk ka përfunduar. Ajo pret që deri në tetor të përfundojë i gjithë procesi i regjistrimit të këtyre personave në gjendjen civile.
“Këta 700 persona janë ata që kanë qenë më problematikë. Bëhet fjalë për persona të cilët në vitin 2017 janë regjistruar në fletë të posaçme regjistrimi, por nuk kanë pasur asnjë dokument dhe ligji ekzistues nuk ka ofruar zgjidhje adekuate. Pas miratimit të ndryshimeve ligjore, grupi punues do të vazhdojë të punojë për zbatimin, do të fillojmë me rastet më të vështira dhe presim që deri në tetor të përfundojmë procesin, edhe pse ligji e parasheh deri në dhjetor”, thotë Mirakovska.
Pashtetësia është fenomen jo vetëm për këtë vend, por kudo në botë. Është një situatë ku një person nuk njihet si shtetas nga asnjë vend, sipas rregulloreve të tij kombëtare.
Sipas regjistrimit të fundit të popullsisë në vitin 2021, 584 persona janë deklaruar pa shtetësi në Maqedoni. Nga ana tjetër, nga gjithsej 686 persona të identifikuar në thirrjen publike në vitin 2018 dhe 2019, të cilët realisht janë persona të rrezikuar nga pashtetësia, një numër njëshifror personash janë transferuar në regjistrin e rregullt të lindjeve dhe problemi i tyre ka qenë zgjidhur.
Sipas Planit Global të Veprimit për Fundin e Pashtetësisë në Republikën e Maqedonisë së Veriut të zhvilluar nga Shoqata e Juristëve të Rinj, këta persona kanë lindur kryesisht në një nga shtetet fqinje ballkanike që ishin pjesë e ish-RSFJ-së (Serbi, Bosnje dhe Hercegovinë, Kosovë , Kroacia dhe Mali i Zi), por të cilët, pas shpërbërjes së Jugosllavisë dhe pavarësisë së Republikës së Maqedonisë në vitin 1991, mbetën të jetojnë në vend, por nuk kanë të regjistruar nënshtetësi maqedonase ose shtetësi të vendit në të cilin kanë lindur ose nga prejardhja e prindërve të tyre.
“Po ashtu, nuk është i vogël numri i njerëzve që kanë lindur në Maqedoni, kanë jetuar në vend gjatë gjithë jetës së tyre, por nuk mund të marrin nënshtetësinë maqedonase për faktin se njëri ose të dy prindërit janë nga njëra nga republikat e ish-Jugosllavisë dhe për shkak të faktit që në momentin e lindjes së tyre, prindërit e tyre për mungesë njohurish juridike nuk kanë regjistruar as nënshtetësinë e vendit të origjinës, as shtetësinë”, thotë Shoqata e Juristëve të Rinj.
Pjesëtarët e popullsisë rome shpesh përballen me problemin e pashtetësisë, veçanërisht nëse fëmijët e tyre kanë lindur në shtëpi (kjo është veçanërisht e vërtetë për fëmijët e lindur para vitit 2010), por edhe në rastet kur prindërit e fëmijës nuk kanë dokumente të vlefshme identiteti, si p.sh. shembull çertifikatë lindje/martese dhe letërnjoftim.
Sipas dispozitave aktuale, nëse prindërit nuk e regjistrojnë lindjen e fëmijës së tyre brenda afatit të përcaktuar në Ligjin për evidencë amë (që është 15 ditë nga momenti i lindjes së fëmijës), është e nevojshme të fillohet një procedurë shtesë për regjistrimin e lindjes ose të emrit personal, dhe krahas kërkesës për regjistrim të dorëzojë dokumente shtesë si dëshmi. Gjithashtu, një problem i veçantë lind nëse nëna e fëmijës nuk është e regjistruar dhe nuk ka certifikatë lindjeje. Në atë rast, as fëmija nuk i ka këto të drejta.
Në Ligjin për evidencë amë, prania e detyrueshme e nënës për regjistrimin e fëmijës nuk është përcaktuar askund në mënyrë të prerë, por në praktikë, nëse nëna e fëmijës ka vdekur, e ka braktisur fëmijën ose nuk jeton në vend, ekziston asnjë mënyrë apo mundësi që fëmija të regjistrohet në librin amë të të lindurve.
Në vendin tonë, marrja e nënshtetësisë së një personi është e lidhur me marrjen e certifikatës së lindjes, ndaj nëse një person nuk kacertifikatë lindjeje dhe nuk është i regjistruar në të, ai automatikisht bëhet pa shtetësi, sepse nuk ka identitet juridik civil.
E gjithë kjo, sipas Shoqatës së Avokatëve të Rinj, e ndërlikoi më tej të gjithë procedurën dhe çoi në shfaqjen e pashtetësisë vetëm për shkak të mosregjistrimit të lindjes së fëmijës dhe mungesës së certifikatës së lindjes.
Nga Instituti “Romalitiko” thonë se tashmë pritet zbatimi i qetë i ligjeve, në mënyrë që personat pa shtetësi të kenë të drejtat e tyre.
“Më tej , që këta persona të kenë mundësi të marrin nënshtetësinë, është e nevojshme që të kenë zbatueshmëri të ndryshimeve dhe plotësimeve në Ligjin për Shtetësinë të bëra në vitin 2018, me të cilin amendamentet i jepet mundësia për marrjen e shtetësisë me certifikatë lindjeje. Miratimi i ligjeve është një hap i rëndësishëm, ajo që vijon është zbatimi i qetë”, thotë Sulejmakova nga Instituti Romalitiko.
Ministri Oliver Spasovski duke iu përgjigjur pyetjes së gazetarëve tha se miratimi i amendamenteve ligjore paraqet zgjidhje për një problem që praktikisht do të përmirësojë pozitën ndërkombëtare të Republikës së Maqedonisë së Veriut.
“Ju e dini se ne jemi nënshkrues të Konventës për personat pa shtetësi të Kombeve të Bashkuara dhe po punojmë pikërisht për ta arritur këtë qëllim, ky është një hap i madh që është bërë këtë periudhë”, theksoi Spasovski dhe shtoi se falë debatit që u zhvillu. në Kuvend së bashku me institucionet u bë një ndryshim në ligj dhe në këtë mënyrë praktikisht zgjidhet problemi me të shtatëqind personat që do të kenë mundësi të regjistrohen në regjistrin e lindjeve dhe në këtë mënyrë të realizohen të gjitha të drejtat dhe detyrimet që kanë si qytetarë.
