Stefan Stojanoviq (26 vjeç) nga Pasjani, një komunë me shumicë serbe në rajonin e Gjilanit, e kalon çdo ditë në Prishtinë ku punon dhe, siç thotë ai, krijon miq të rinj.
Ai, gjithashtu, ka diplomuar në një fakultet privat në gjuhën angleze në kryeqytetin e Kosovës dhe beson se të drejtat e komunitetit serb janë përmirësuar në pesëmbëdhjetë vjetët e fundit, që kur Kosova shpalli pavarësinë.
“Kam pasur përvoja ekskluzivisht pozitive, si në vetë universitetin, ashtu edhe në qytet”, thotë Stefani për Radion Evropa e Lirë.
Shoqëria kosovare u nda pas luftës dhe integrimi më intensiv i komunitetit serb filloi pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës në vitin 2008.
Stefani beson se të rinjve serbë sot, pas “izolimit dhe kufizimeve të ndryshme”, u është dhënë mundësia të largohen nga vendet e tyre dhe të ushtrojnë të drejtat e tyre.
Ai është edhe kryetar i organizatës joqeveritare “Sokrati”, e cila merret me të rinjtë dhe tregon se ka ende një numër të madh të bashkatdhetarëve të tij që nuk duan të integrohen në shoqërinë kosovare, por se ka edhe shumë nga ata që “nuk munden të gjenden”.
“Unë do ta veçoja gjuhën si pengesën më të madhe në procesin e integrimit. Është e vërtetë që gjuha (serbe) është e barabartë me gjuhën shqipe me ligj, por jemi dëshmitarë që të drejtat e serbëve pr gjuhën, nuk respektohen në institucione”, thotë ai.
Gjuha serbe, përveç shqipes, është gjuhë zyrtare në Kosovë, e cila garantohet me Ligjin për përdorimin e gjuhëve.
Mirëpo, institucionet përgjithësisht nuk e respektojnë, duke përmendur si arsyetim mungesën e përkthyesve.
Stefani mendon se është komuniteti shumicë shqiptare që duhet t’u afrohet serbëve në Kosovë, t’u tregojë se janë të “pranuar” dhe t’u ofrojë “dorën e integrimit të vërtetë”.
Largimi i të rinjve
Rreth 20 kilometra nga Prishtina ndodhet fshati multietnik Rabovcë, i cili i përket komunës së Lipjanit me shumicë shqiptare.
Në qendër të fshatit ndodhet një kishë ortodokse pranë së cilës jeton Zoran Spasiqi. Ai thotë se asnjëherë nuk ka pasur probleme me fqinjët shqiptarë dhe se asnjëri prej tyre nuk është shpërngulur në periudhën e paraluftës dhe as në vitet e para të pasluftës.
Megjithatë, siç shton ai, një situatë e tillë ka ndryshuar, ndaj të rinjtë po largohen gjithnjë e më shumë për shkak të problemeve me papunësinë.
“Vetëm ju gazetarët na mbani mend, nuk jemi interesantë, duke qenë se këtu është qetë, nuk ka incidente. Pas luftës, ishte i vetmi fshat i përzier që mbijetoi. Delegacionet e huaja erdhën për të na vizituar, ata u mahnitën se si mund të vazhdonim të jetonim së bashku dhe e përmendën atë si shembull. Mirëpo, nuk kanë ndihmuar financiarisht në zhvillimin e fshatit”, thotë Zorani.
Liri më e mirë e lëvizjes por pa kthim të qëndrueshëm
Për arsye të ngjashme, pothuajse nuk ka të rinj serbë në vendet ku janë kthyer serbëtnë territorin e komunës së Klinës në rajonin e Pejës.
Këtë e konfirmon për Radion Evropa e Lirë, Silvija Rashkoviq, nga Zyra komunale për komunitete dhe kthim.
Teksa ndihmon bashkatdhetarët e moshuar që t’i plotësojnë formularët për ndihmë të dhëna nga Ministria për Komunitete dhe Kthim, ajo tregon se si ajo dhe djali i saj u kthyen në vitin 2010.
Ajo arriti të punësohej shpejt në komunën e Kosovës, por në të njëjtën kohë filloi të merrej me bujqësi.
Duke tërhequr një paralele me atë kohë, Silvia thotë se shumëçka ka ndryshuar për mirë.
“Kur u kthyem, liria e lëvizjes nuk ishte në të njëjtin nivel si sot. Na lejuan të hynim në disa dyqane dhe kafene. Ne e kemi tejkaluar këtë, duke e krahasuar tash me vitin 2010 është një ndryshim i madh. Tani edhe njerëzit tanë udhëtojnë me autobus”, thotë Silvija Rashkoviq.
Megjithatë, ajo shton se shumë të kthyer e kanë pasur të vështirë të gjenden, se nuk kanë pasur mbështetje ekonomike dhe se në rastin e parë kanë shitur pronën e tyre dhe janë kthyer në Serbi.
Mihajlo dhe Radomir Mikiq, megjithatë, janë të vendosur të qëndrojnë në vendlindjen e tyre.
Ata jetojnë në qendër të Klinës, ndërsa familjet e tyre janë në qytete të Serbisë. Ata marrin pension nga Kosova dhe merren me bujqësi, aq sa i lejon mosha e tyre.
Për Mihajlon, vitet e para të pasluftës kanë qenë të “rrezikshme”, pasi, siç thotë ai, komuniteti shqiptar që është shumicë, nuk i ka pranuar. Sot nuk i kanë ato probleme.
“Me sa mbaj mend, kam 75 vjet që jetojmë me ta. Më vijnë shqiptarët, nuk kemi asnjë problem”, thotë ai.
Kushëriri i tij, Radomiri, tregon të njëjtën histori për Radion Evropa e Lirë. Ai nënvizon se kthimi për brezat e rinj nuk ka qenë i suksesshëm, sepse nuk kanë mundur të gjejnë punë.
“Aty është edhe shkolla, të gjitha ndikojnë”, thotë ai.
Serbët në Kosovë shkollohen në institucionet arsimore që punojnë sipas sistemit serb. Në shkollat sipas sistemit të Kosovës, mësimi në gjuhën serbe nuk ekziston.
Nga 1.500 të kthyerit e regjistruar zyrtarisht, rreth 200 prej tyre sot jetojnë në territorin e komunës së Klinës.
Në mesin e tyre është edhe Slobodan Lopoqanin, të cilin ekipi i REL-it e gjeti në Zyrën për komunitete dhe kthim.
Ai thotë se ka ardhur për të aplikuar për ndihmën e ofruar nga Ministria për Komunitete dhe Kthim e Kosovës dhe shpreson të marrë disa makineri bujqësore për të kultivuar më lehtë katër hektarët tokë të tij.
Procesi i kthimit të serbëve në Kosovë ka më shumë se 20 vjet që vazhdon, kryesisht në zonat rurale. Të dhënat e autoriteteve lokale tregojnë se ata që jetonin në qytete kryesisht i kanë shitur banesat apo shtëpitë e tyre në vitet e para të pasluftës.
Njëra nga pengesat për të ashtuquajturin kthim urban është se në qytetet e Kosovës nuk ka institucione arsimore në gjuhën serbe.
Mirëpo, ministri për Komunitete dhe Kthim, Nenad Rashiq, në fund të dhjetorit të vitit 2022 tha se aktualisht janë rreth 200 kërkesa për kthim në qytetet e Kosovës dhe se për këtë do të punojnë në periudhën e ardhshme.
Ai tha se ka marrë mbështetjen e kryeministrit të Kosovës, Albin Kurti, për projektin “Kthimi urban”.
