Danilo Kish
Vitin e kaluar, siç e dini, unë shkova në Suedi me ftesë të Institutit të Kërkimeve Teatrore. Udhërrëfyesja ime ishte njëfarë Zonje Johansson, Kristina Johansson. Pashë atje pesë a gjashtë shfaqje, mes të cilave duhet të përmend suksesin e pjesës Në pritje të Godosë, e cila u luajt para një publiku që përbëhej nga të burgosur. Dhjetë ditë pas kthimit, unë ende jetoja mes asaj bote të largët si në një ëndërr.
Zonja Johansson ishte një njeri tepër i zellshëm dhe dëshironte të më tregonte në dhjetë ditë gjithçka që ishte e mundur të shihej në Suedi e gjithçka që mund të më interesonte. Kështu ndodhi që unë pashë madje Vasan e moçme, anijen me vela të nxjerrë nga llumi ku ishte prehur që prej shumë shekujsh, e ruajtur përsosurisht si një mumie egjiptiane. Një mbrëmje, pas shfaqjes Sonata e hijeve, në Teatrin Dramatik, ciceronia ime më shpuri në Bibliotekën mbretërore. Aty mezi gjeta kohë të haja një sanduiç në një banak, në këmbë.
Ora ishte gati njëmbëdhjetë dhe biblioteka ishte mbyllur. Por Zonja Johansson i tregoi portierit një lejekalimi dhe ai duke sharë e mallkuar, na lejoi të hynim. Në dorë mbante një tufë të madhe çelësash si roja që një natë më parë na kishte futur në burgun qendror për të parë Godonë. Zonja Johansson më la në mëshirë të atij Cerberi[1] e më caktoi takim të nesërmen në mëngjes te hoteli im, duke shtuar se mund ta vizitoja Bibliotekën në qetësi të plotë, se Zotëria do të thërriste një taksi dhe se ishte në dispozicionin tim … Çfarë mund të bëja tjetër unë, veçse të pranoja atë ftesë të këndshme. Rojtari më shoqëroi te një portë e madhe, të cilës ia hoqi llozin, pastaj ndezi një dritë të dobët dhe u largua. Unë ngela fillikat. Dëgjova pas meje çelësin që u rrotullua në bravë; pra e pashë veten të mbyllur në bibliotekë si në një bunker. Një rrymë ajri frynte diku, duke lëkundur shtratin e merimangës që si një copë garze e pistë varej në etazherët e librave, si në shishet e verës së vjetër nëpër bodrume. Të gjitha sallat ishin njësoj, të lidhura mes tyre nga kalim i ngushtë dhe kudo ndihej ajo rrymë ere që nuk arrita ta gjeja se nga vinte. Pastaj, para se të kisha shqyrtuar nga afër librat (ose ndoshta këtë zbulim e bëra duke parë shkronjën “C” mbi njërin prej vëllimeve të ndarjes së tretë), vura re se çdo sallë emërtohej sipas një shkronje të alfabetit. Kjo ishte e treta. Dhe, në sallën e katërt, në të vërtetë, gjithë librat mbanin shkronjën “D”. Papritmas, i shtyrë nga një parandjenjë e turbullt, unë nisa të vrapoja. Dëgjoja hapat e mi si ushtonin me një jehonë të shumëfishtë, që davaritej tutje në errësirë. I rrëmbyer dhe duke m’u marrë fryma, arrita te shkronja “M” dhe me qëllim hapa njërin prej vëllimeve. Sigurisht, duke sjellë në mend se diçka kisha lexuar për këtë subjekt, e kuptova që ishte fjala për të famshmen Enciklopedia e të vdekurve. Pra, vetëtimthi, para se të hapja vëllimin e rëndë, isha kthjelluar.
Gjëja e parë që pashë, ishte fotografia e tij, ilustrimi i vetëm, që s’i gjendet shoku, futur midis dy kolonave me tekst, pothuajse në mes të faqes. Është ajo që keni parë mbi tryezën time. Është bërë më 1936, më 12 nëntor, në Maribor, kur është liruar nga ushtria. Poshtë fotos emri i tij dhe në kllapa, dy data: 1910-1979.
Ju e dini se im atë s’ka shumë që ka vdekur dhe se unë isha tepër i lidhur me të qysh nga fëmijëria e hershme. Por ta lëmë këtë. Më e rëndësishme këtu, është fakti që ai ka vdekur, së paku dy muaj para se të shkoja në Suedi. Vendosa, pra, ta bëja atë udhëtim më tepër për të harruar fatkeqësinë që më kishte goditur. Si të gjithë njerëzit e mbushur me dhimbje, unë mendoja se një ndryshim mjedisi, do të më ndihte të largoja hidhërimin, por fatkeqësinë ne e bartim kudo brenda vetes.
I mbështetur në raftet e drunjta që lëkundeshin, unë lexova biografinë e tij duke humbur nocionin e kohës. Si në bibliotekat mesjetare, librat ishin lidhur me një zinxhir të trashë me unaza metalike që mbërtheheshin në raft. Këtë gjë e pikasa, kur po rrekesha ta merrja vëllimin e rëndë për t’u afruar te drita.
Befas më pushtoi ideja se isha vonuar shumë e që Zoti Cerber (kështu e kisha pagëzuar) mund të vinte në çdo çast e të më lajmëronte për t’i dhënë fund leximit. Prandaj zura t’i kapërceja paragrafët, duke shkuar me libër të hapur, aq sa më lejonte zinxhiri, te drita e zbehtë e llambës. Shtresa e pluhurit, e grumbulluar në anët e librit dhe copërat e rrjetave të merimangës që vareshin, dëshmonin se askush nuk i kishte lëvizur ata prej kohësh. Vëllimet ishin lidhur njëri pas tjetrit si të dënuar.
Ja, pra, mendova, e mirënjohura Enciklopedia e të vdekurve. E kisha përfytyruar si libër të lashtë, “një libër të nderuar”, paksa si Libri i të vdekurve tibetianë ose Kabala ose Jetë shenjtorësh, qoftë edhe një nga ato krijimet ezoterike të shpirtit njerëzor, prej të cilëve ndiejnë kënaqësi vetëm oshënarët, rabinët ose murgjit. Përpara faktit që leximi do të zgjaste deri në mëngjes dhe se nga gjithë kjo nuk do të mbetej asnjë provë e dukshme, as për mua, as për mëmën time, vendosa të rikopjoj pasazhet kryesore, të mbaja shënim një shkurtesë të biografisë së tim eti.
Këto që janë shkruar këtu në bllokun tim, janë të dhëna enciklopedike të zakonshme, pa as më të voglin interes për njeri tjetër, veç mëmës dhe meje; emra, vende, data. Gjithçka që munda të rikopjoja me nxitim gjer në të gdhirë. Por ajo që e bën atë enciklopedi të veçantë në llojin e vet – përveç faktit që është fjala për ekzemplarin e vetëm që ekziston, – është mënyra sesi janë përshkruar marrëdhëniet njerëzore, takimet, visoret; ajo shumësi të dhënash që përbën një jetë njeriu. Përmendja (po sjell vetëm një shembull) e vendlindjes, saktësisht dhe ashtu si duhet (“Kraljevcani, komuna e Glinës, kantoni i Sisakut, distrikti i Banijes”), shoqërohet me të dhëna gjeografike dhe historike, sepse atje gjithçka shënohet. Absolutisht gjithçka. Visoret e krahinës ku ka lindur janë sjellë në mënyrë aq të gjallë, sa duke lexuar ose më mirë duke u hedhur një sy rreshtave dhe paragrafëve, kisha përshtypjen se isha atje, në zemër të krahinës: bora në majat e larta, pemët e zhveshura, lumi i ngrirë mbi të cilin si në një tablo të Bruegel-it, bëjnë patinazh fëmijët, e midis të cilëve unë shoh atë, tim atë, edhe pse ai nuk është ende im atë, por shoh atë që do të jetë im atë, ai që ishte im atë. Pastaj dekori vishet papritmas me blerim, me lule të trëndafilta e të bardha, çelin degët, para syve të mi lulëzojnë murrizat, dielli kalon sipër fshatit të Kraljevcanit, në kishën e vogël bien kambanat, lopët pëllasin në stalla dhe dritaret e shtëpive shkëlqejnë nën rrezet e purpurta të diellit mëngjesor, i cili bën të shkrihen hejet e akullit në pikëza uji.
Pastaj, pashë sikur kjo të ndodhte vërtet, një vargan të përmortshëm që shkonte te varrezat e fshatit. Katër burra pa kapele mbajnë qivurin prej ahu në supet e tyre dhe në krye të varganit, me kapele në dorë, ecën një burrë, për të cilin e di se është gjyshi Marko nga babai – kështu është shkruar në libër – burri i të ndjerës që e shoqëron për në banesën e fundit. Asgjë nuk mungon lidhur me meitin, as shkaku i sëmundjes e i vdekjes, as viti i lindjes, as zhvillimi i sëmundjes. Mund të lexohet gjithashtu se me çfarë rrobash është varrosur, kush e ka bërë gati, kush ia vendosi monedhat te sytë, kush ia lidhi gojën, kush ia ka gdhendur qivurin, ku ndodhej pema që u përdor për të. Mendoj se kjo ju jep një ide të përafërt për sasinë e informacionit që përmban Enciklopedia e të vdekurve, për ata që i janë përveshur detyrës së rëndë, e që meriton lëvdata, të shënojnë – sigurisht, me objektivitet të plotë dhe pa njëanshmëri – gjithçka që është e mundur të shënohet për ata, të cilët e kanë përmbushur kohën e qëndrimit në tokë dhe kanë marrë rrugën e përjetësisë. (Në fakt ata besojnë te mrekullia e ringjalljes biblike dhe në këtë skedar të stërmadh, vetëm është përgatitur ardhja e saj. Kështu secili mund të gjejë jo vetëm të afërmit e vet, por gjithashtu, e mbi të gjitha të kaluarën e vet të harruar. Ky regjistër do të jetë atëherë thesar i çmuar i kujtimit dhe prova e vetme në llojin e vet për ringjalljen). Mesa duket për ata nuk ka asnjë dallim, kur është fjala për një jetë njerëzore, mes një tregtari të provincës dhe gruas së tij, mes priftit të fshatit (dhe ky ishte stërgjyshi im) dhe gurgdhendësit të po atij fshati, një farë Cuku, emri i të cilit përmendet te libri në fjalë. I vetmi kusht për të hyrë te Enciklopedia e të vdekurve – unë e kuptova shpejt, sepse kjo ide më kishte bërë përshtypje para se ta vërtetoja me saktësi – është se personi për të cilin flitet, nuk duhet të figurojë në asnjë enciklopedi tjetër. Ajo që më shpëtoi nga sytë duke shfletuar vëllimin “M”, – njëri prej mijëra vëllimeve kushtuar kësaj shkronje – është mungesa e njerëzve të shquar. Kjo qe vërtetuar menjëherë, kur me gishtat e mpirë ktheja faqet, duke kërkuar emrin e tim eti. Në Enciklopedi nuk gjendeshin as emrat e Mazuraniçit, as Meyerholdi, as Malmbergu dhe as Maretiçi, me gramatikën e të cilit im atë kishte mësuar të shkruante, as Mestroviçi që e kishte hasur një herë në rrugë, as Maksimoviç Dragosllavi, një tornitor, deputet socialist që gjyshi e kishte njohur, as Milojeviç Tasa, përkthyes i Kautskit, me të cilin im atë kishte diskutuar një ditë në një tryezë të lokalit “Cari rus”. Enciklopedia e të vdekurve është vepër e një sekti apo organizmi rrëfyestar, programi demokratik i të cilit i përgjigjet një vizioni barazimtarie të botës së të vdekurve – i frymëzuar doemos nga njëri prej parimeve biblike – duke pasur si qëllim të korrigjojë padrejtësinë njerëzore e t’u japë gjithë krijesave hyjnore të njëjtin vend në përjetësi. Unë e kuptova shumë shpejt, gjithashtu, se ajo nuk shkonte larg në errësirën historike të kohëve, e se fillimet e saj datonin pak pas vitit 1789. Ky rast i çuditshëm eruditësh ndodh kudo në botën e ithtarëve që gërmojnë e qëmtojnë nekrologji e biografi, pa u lodhur, por me maturi pastaj i trajtojnë tërë këto të dhëna e i dërgojnë në Institucionin nënë, këtu në Stokholm. (A mos është Zonja Johansson njëra nga ato, pyeta veten një çast? Dhe a nuk më pati sjellë ajo në këtë bibliotekë, pasi i besova hidhërimin tim – që të zbuloj këtu librin Enciklopedia e të vdekurve e të gjej aty njëfarë ngushëllimi?). Kjo është tërë ajo që di, gjithçka që dyshoj për punën e tyre. Mendoj, se karakteri i fshehtë i veprimtarisë, mund të shpjegohet me traditën e gjatë të përndjekjeve fetare, por edhe me faktin që pjesëmarrja në një ndërmarrje të tillë kërkon një përkore të vetëkuptueshme, me qëllim që t’u shpëtohet trysnive të sedrës njerëzore dhe ngasjeve për korrupsion. Por ajo çka është më e çuditshme sesa veprimtaria e tyre e fshehtë, është stili i tyre, ky bashkim i pabesueshëm i shkurtësisë enciklopedike dhe i gojëtarisë biblike. Merrni si shembull këtë tregues lakonik, ashtu si është regjistruar në fletoren time: ai gjendet atje në disa paragrafë aq të ngjeshur, sa në mendjen e lexuesit shfaqet menjëherë si me magji, visorja e larë me diell që shërben si plan i dytë gjatë parakalimit të imazheve: një fëmijë tre vjeç e bartin në vapën e një dite përvëluese përgjatë shtigjeve malore, e çojnë te gjyshi nga mëma, ndërkohë që në sfond, në plan të dytë ose të tretë – nuk di si ta them – duken regjimente ushtarësh, roja të fshatit, xhandarë, dëgjohen gjëmimet e largëta të topave dhe lehjet e mbytura të qenve. Një përmbledhje e shkurtuar, të thuash, e tërë kronologjisë së Luftës së Parë botërore, zhurma e trenave me ushtarë të rinj gati për nisje në dalje të një qyteze, fanfara, gurgullima e ujit në grykat e pagurëve, shishe që shpërthejnë duke u thyer, shami që tunden … Paragraf pas paragrafi, çdo episod është përshkruar me një lloj brendësie dhe metafore lirike, jo përherë sipas kronologjisë, por në një simbiozë të çuditshme të kohëve: e kaluar, e tashme, e ardhme. Si ta shpjegosh ndryshe në këtë tekst, në këtë “libër imazhesh”, që për pesë vjetët e para të fëmijës te gjyshi në Komogovina, komentuesi thotë plot nostalgji, nëse e kam marrë shënim mirë: “Këto do të jenë vitet më të bukura të jetës së tij.” Vijnë pastaj imazhet e ngjeshura të fëmijërisë, të thjeshtuara në një ideogramë: “vitet më të bukura” të djalit nëpër stinët që këmbehen: një fytyrë rrezatuese që i pëlqen shiu, larjet e tij në lumë, rrëshqitjet me lug në kodrinën me borë, peshkimi i troftës dhe menjëherë më pas – ose në të njëjtën kohë nëse kjo është e mundur – kthimi i ushtarëve nga fronti europian, paguri në duart e fëmijës, maska e gazit me xham të thyer, hedhur pranë sfratit. Dhe emra, jetëshkrime. Takimi i vejanit Marko me gruan e tij të ardhshme Sofia Rebraka, me origjinë nga Komogovina, dasma, thirrja urra e të ftuarve, vrapimi i kuajve për gara dhe vrundullimi i flamurëve e i fjongove, ceremonia e ndërrimit të unazave, vallëzimi dhe këngët para hajatit të kishës, kalamani me kostumin e ditëve të shënuara, këmisha e pastër, një degëz rozmarine në astarin e xhaketës.
Këtu, në bllokun tim, unë kam shënuar vetëm një fjalë, “Kraljevcan”, por në Enciklopedi, kjo periudhë e jetës së tij është përshkruar në shumë paragrafë të dendur, me emra dhe data. Aty është përshkruar lindja e diellit ditën e dasmës, kur qyqja e lavjerrësit bën ku-ku për t’u zgjuar dhe e shkëput fëmijën nga një gjumë i trazuar. Aty gjen edhe emrin e karrocierit, emrat e fqinjëve që e përcjellin, portreti i Zotni mësuesit dhe fjalët që i drejton ai mëmës së re të fëmijës; këshillat e priftit, fjalët e atyre që në dalje të fshatit u bëjnë shenjë lamtumire për të fundit herë.
Këtu, thosha, nuk mungon asgjë, asgjë nuk është lënë mënjanë, as gjendja e rrugës, as ngjyra e qiellit, dhe inventari i të ardhurave të gjyshit Marko është dhënë me hollësitë më të vogla. Asgjë nuk është harruar, as emri i autorëve të doracakëve të moçëm të krestomacisë plot këshilla të përgjithshme, tregime moralizuese dhe parabola biblike. Çdo periudhë e jetës, çdo episod është paraqitur me besnikëri, çdo peshk i zënë me grep, çdo faqe e lexuar, emri i çdo bime të mbledhur nga fëmija.
Ja ku është tani im atë, djalosh, ja kapela e tij e parë, udhëtimi i parë në pajton herët në mëngjes. Pa harruar emrat e vashave, fjalët e këngëve që merrte nën zë atëherë, teksti i një letre dashurie, gazetat që lexonte – krejt adoleshenca e përmbledhur në një paragraf të vetëm.
Tashmë jemi në Ruma, ku im atë është nxënës i liceut. Ky shembull mund të tregojë se gjer në çfarë mase Enciklopedia është një thesaurus i vërtetë, siç thoshin dikur. Parimi është i qartë, por mbetesh i mahnitur para kësaj ndjesie, para kësaj mbëhie për të shënuar gjithçka, gjithçka që përbën një jetë. Pra, aty gjendet shkurtimisht historia e Rumës, harta klimatike e qytetit, përshkrim i nyjës hekurudhore; emri i shtypshkronjës e çfarëdo që është shtypur në atë kohë, gazeta, libra; shfaqjet e teatrove shëtitës dhe zbavitjet e cirkut endacak; përshkrimi i fabrikës së tullave … ku djali i ri, i mbështetur në një akacie, çuçurit në veshin e një çupëline fjalë dashurie përzier me fjalë turpe (teksti është dhënë i plotë). Dhe kështu të gjitha: stacioni, shtypshkronja, skena e mbylljes nga Idioti fisnik, elefanti i cirkut, rruga që bigëzohet në drejtim të Shabakut – gjithçka përmendet këtu në funksion të personazhit, për të cilin flitet. Gjejmë gjithashtu një copë të nxjerrë nga një fletore shkolle, shënime, vizatime, emra shokësh, deri në klasën e parë (seksioni B), në çastin kur djaloshi hyn në konflikt me L. D.-në, profesor i historisë dhe i gjeografisë.
Papritmas, gjendemi në zemër të një qyteti të ri, është viti njëzet e tetë, djaloshi mban në kasketën prej liceisti shenjën e klasës së fundit dhe ka lënë mustaqe. Ato mustaqe ai do t’i mbante gjithë jetën. Një ditë, nuk ka shumë kohë nga kjo ndodhi, ai i preu pa dashur, pastaj i rroi. Duke e parë, unë shpërtheva në të qara, ishte tjetër njeri. Në ata lot kishte një parandjenjë shkreptimtare e të turbullt në mënyrën sesi do të më mungonte me vdekjen e tij. Ja ku është tani para kafes Central, pastaj në kinema ku dëgjohet një piano, ndërkohë në ekran shfaqet Udhëtimi në hënë. E gjejmë pastaj përpara tabelës së afisheve në sheshin Jelaciç duke lexuar afishet e porsangjitura dhe në njërën prej tyre – unë po e citoj këtë si hollësi të çuditshme – është lajmërimi për një konferencë të Kërlezhës. Emri Ana Eremija, tezja, tek e cila ai do të banonte më vonë në Zagreb, është pranë e pranë me atë të këngëtarit të operas Kërizhaj, me të cilin u takua në Qytetin e Sipërm, me atë të Ivan Labusit, këpucar e çizmerregullues, tek i cili rregullonte këpucët dhe me atë të një farë Ante Dutina, në furrën e të cilit blinte shpesh panine.
Mbërrijmë në Beograd në vitin e largët 1929, nga ura e Savës, me siguri në një gjendje shpirtërore të veçantë: mes gëzimit dhe padurimit të takimit. Dëgjohet fërkimi i rrotave të trenit në strukturat metalike të urës, nën të cilën rrjedh Sava në një ngjyrë të verdhë të murrëtyer, lokomotiva fishkëllen, pastaj frenon dhe në një dritare të klasës së dytë, duket im atë, duke soditur konturet e largëta të qytetit të panjohur. Mëngjesi është i freskët, mjegulla ngrihet ngadalë në horizont dhe nga tymtari i avullores Smederevo ngrihet një fjollë e zezë tymi, dëgjohet sirena e çjerrë e anijes që niset për në Novi Sad.
Im atë kaloi, me ndërprerje të shkurtra, gati pesëdhjetë vjet në Beograd, dhe këtë pjesë të jetës, këtë vazhdimësi prej tetëmbëdhjetë mijë ditësh e netësh (katërqind e tridhjetë e tetë mijë orë), Enciklopedia e të vdekurve e risjell në pesë apo gjashtë faqe! Dhe kjo është bërë duke respektuar kronologjinë, së paku për gjërat kryesore, sepse ditët aty rrjedhin si lumi i kohës drejt grykëderdhjes, drejt vdekjes.
Në shtator të atij viti njëzet e nëntë, im atë hyn në shkollën e gjeodezisë dhe në tekst skicohet historia e themelimit të kësaj shkolle në Beograd, me ligjëratën përuruese të drejtorit Stojkoviç (që duhej t’u uronte gjeometrave të ardhshëm t’i shërbenin me ndershmëri mbretit e atdheut, sepse u binte atyre detyra e vështirë për të caktuar në hartë kufijtë e rinj të vendit). Aty gjejmë bashkë emra të betejave të lavdishme e jo më pak të lavdishme të disfatave të Luftës së Parë Botërore – Kajmakçalan, Mojkovac, Cer, Kolubara, Drina – dhe ata të profesorëve e nxënësve të rënë në front, shënime të tim eti në trigonometri, vizatime, urdhërime fetare, bukurshkrim. Gjithsesi, aty zbulohet edhe emri i një farë Roza, Roksanda, shitëse lulesh me të cilën D. M. pati një flirt, siç thuhej atëherë, ashtu si dhe emrat e Borivoj – Bora Iliç, kafetar, Milenko Azanja, rrobaqepës, Kosta Stavroski, tek i cili kalonte mëngjeseve për të blerë byrekë të ngrohtë dhe i njëfarë Kritiniç që fitonte në lojën me letra. Vazhdon një listë filmash dhe ndeshjesh futbolli, në të cilat qe i pranishëm, datat e ekskursioneve në malet Avala dhe Kosmaj, martesat dhe varrimet ku mori pjesë, emri i rrugëve ku banoi: rruga e Cetinjës, e Careshës Milica, rruga Gavrilo Princip, rruga e Mbretit Pjetri I, Princi Milosh, Pozoga, Kamenica, Kosmaj, rruga Brankova; emri i autorëve të doracakëve të tij për gjeografinë, gjeometrinë dhe planimetrinë, titulli i librave që pëlqente: Mbreti i Malit, Hajduku Stanko, Kryengritja fshatare në Francë e vitit 1359, shërbime fetare, shfaqje cirku, parakalime të Shoqërive të gjimnastëve, festa shkollore, ekspozita vizatimesh (ku një akuarel i tim eti u vlerësua nga juria). Po ashtu, aty përmendet edhe dita kur ndezi cigaren e parë, në kthinat e shkollës, i nxitur nga njëfarë Gerasimov, fëmijë emigrantësh rusë, i cili do ta çonte një javë më pas në një nga kafetë e famshme beogradase të kohës kur luante një orkestër dhe ku kontët dhe oficerët rusë qanin nën tingujt e balalajkës dhe kitarës … Në libër nuk mungon asgjë … as përurimi madhështor i monumentit të Kalemegdanit, as helmimi që i shkaktoi një akullore e blerë në qoshe të rrugës Makedonska, as këpucët lustra e me majë, të blera me lekët që i dha i ati si shpërblim për diplomën në mbarim të studimeve.
Paragrafi i mëposhtëm përshkruan nisjen e tij tashmë për Uzhicka Pozega më 1935, në maj. Në trenin e klasës së dytë udhëton me të edhe fatkeqi Gerasimov. Është dita e tyre e parë e punës: ata masin tokën e Serbisë, hartojnë plane në kadastër dhe skica hartografike, duke e çuar nga një vend në tjetrin sipas rastit piketën dhe teodolitin,[2]* me një kapele kashte në kokë – është kohë vere, dielli djeg, – ata ngjiten në male, thërrasin nga larg, ulërijnë, shirat e vjeshtës fillojnë, derrat gërryejnë dheun, bagëtia lëviz, duhet futur diku teodoliti që tërheq vetëtimën. Dhe në mbrëmje, te mësuesi i fshatit Milenkoviç ata pinë raki kumbulle, prushi kërcet dhe helli rrotullohet, Gerasimovi lëshon sharje në serbisht dhe rumanisht dhe pak nga pak alkooli u bie në kokë. I gjori Gerasimov vdes nga një pneumoni në nëntor të atij viti e do të jetë D. M. që do ta gdhijë në shtrojën mortore e do të dëgjojë përçartjet e tij. Ai do të rrijë gjithashtu para varrit të tij, me kokën të përkulur e me kapelën në dorë, duke menduar për brishtësinë e ekzistencës njerëzore.
Ja, çfarë ka mbetur në mendjen time nga ai lexim, çfarë ka mbetur nga shënimet e mia të marra nxitimthi, me duart e ngrira atë natë ose më mirë atë mëngjes. Janë dy vite, megjithatë, dy vite monotone në dukje, gjatë të cilave D. M. nga maji në nëntor – “stina e hajdukëve” – bart këmbalecin dhe teodolitin e tij në male e lugina, muajt zëvendësojnë njëri-tjetrin, lumenjtë vërshojnë, pastaj futen në shtratin e vet, gjethi çel e pastaj fillon të zverdhet, im atë është ulur në hije të kumbullave të lulëzuara, e më pas futet poshtë një strehe, vetëtimat ndriçojnë ajrin mbrëmësor, jehona e bubullimave përplaset në përroska.
Është verë, dielli djeg dhe gjeometrat tanë (tani ai është në ekip me njëfarë Dragoviç), që ndalen në mesditë para një shtëpie (rruga dhe numri), trokasin në një derë dhe kërkojnë ujë. Nga shtëpia del një vajzë e u jep një katruve ujë të ftohtë si në përralla. Ajo do të jetë, vasha e re, – s’ka dyshim që ju e keni kuptuar – e cila do të bëhet mëma ime.
Unë nuk do të tregoj këtu nga mendja, sesi është shënuar atje gjithçka, sesi është përshkruar gjithçka – që nga data dhe biseda e kërkesës për martesë e deri te dasma sipas zakonit, ku shpenzohet pa llogari, me gjithë atë folklor piktoresk që formoi një pjesë të asaj jete – sepse kjo do të më dukej e pamjaftueshme dhe fragmentare në krahasim me origjinalin. Por unë nuk mund të mos ju kallëzoj se aty jepet edhe lista e dëshmitarëve të martesës dhe e të ftuarve, emri i priftit që u vuri kurorë, teksti i dollive e i këngëve, dhuratat e ata që i sollën, lista e gjellëve dhe e pijeve. Pastaj vjen në mënyrë kronologjike intervali i pesë muajve, midis nëntorit dhe majit, gjatë të cilit çifti i ri vendoset në Beograd, në një apartament, ku shënohen çmimi i sobës, i shtratit dhe i dollapit, si dhe hollësi të tjera familjare që në raste të njëjta, përherë janë të ngjashme e përherë të ndryshme. Në të vërtetë – dhe unë mendoj se këtu është mesazhi thelbësor i autorëve të Enciklopedisë – asgjë nuk përsëritet kurrë në historinë e njeriut, gjithçka që me sy të parë duket e njëjtë, nuk është ashtu; çdo njeri është në të vërtetë një yll i veçantë, gjithçka ndodh gjithmonë dhe kurrë, gjithçka përsëritet pafundësisht dhe asnjëherë. (Ja përse autorët e librit Enciklopedia e të vdekurve, e këtij monumenti madhështor për të ndryshmen, ngulmojnë te e veçanta, ja përse çdo krijesë njerëzore për ta është një gjë e shenjtë).
Pa këtë ide që i shoqëron kudo autorët e Enciklopedisë – se çdo qenie njerëzore është e veçantë dhe çdo ngjarje është e papërsëritshme – çfarë do të donin këtu emrat e punonjësve të gjendjes civile e të priftit, përshkrimi i veshjeve të dasmës, ashtu si dhe emri i fshatit Gledic, komuna e Kraljevos, pa harruar të gjitha gjërat e vockla që përbëjnë lidhjen midis njeriut dhe natyrës? Në të vërtetë aty përshkruhet vajtja e tim eti “në terren”, qëndrimi i tij nga maji në nëntor në fshatra të ndryshme. Emri i Jovan Radojkoviçit (në bujtinën e të cilit gjeometrat në mbrëmje pinë verë të ftohtë) gjendet këtu i shruar në një rrasë, po ashtu si dhe emri i fëmijës – Svetozar – që im atë do të jetë kumbarë me kërkesën e njëfarë Stefan Janjiç, si dhe emri i doktor Levstikut, një slloven i syrgjynosur, që do t’i japë ilaçet kundër gastritit ose edhe një farë Radmilla-Rada Mavreva, të cilën do ta shtrinte në sanë, në strehën e një hangari.
Për sa i përket shërbimit ushtarak të tij, në Libër gjejmë të përshkruara itineraret e marshimit të Divizionit të Gjashtë të Këmbësorisë, që kishte qëndruar në Maribor; gjejmë aty edhe emrat e oficerëve e nënoficerëve me gradat e tyre, si dhe ata të shokëve të dhomës, cilësinë e ushqimit të mensës, plagën në gju kur marshuan natën, gjobën që mori se humbi një dorezë, emrin e kafes ku festoi emërimin e tij në Pozharevac.
Me sy të parë, tërë kjo ngjan me çdo lloj shërbimi ushtarak tjetër, me çdo lloj emërimi, por qyteti i Pozharevacit dhe shtatë muajt që im atë ndenji në kazermë, për autorët e Enciklopedisë, janë të papërsëritshëm. Kurrë më, kurrë, në këtë gjysmë të dytë të 1935-s, njëfarë D. M., gjeometër, nuk do të mbetej në kazermën e Pozharevacit duke vizatuar harta, i kruspullosur pranë një sobe, pa sjellë në mend çastin kur gjatë një marshimi natën, dy ose tre muaj më parë, kishte parë detin.
Deti që e zbuloi nga maja e lartë e Velebitit, më 28 prill, për herë të parë në jetën e tij prej njëzetepesëvjeçari, do t’i mbetej i gdhendur në kujtesë si një zbulesë, si një ëndërr që do ta mbante edhe dyzet vjet të tjerë, me të njëjtën forcë, si një të fshehtë, si një vegim që e ruajmë për vete. Pas shumë viteve, ai nuk e dinte më as vetë nëse kishte parë vërtet baticën, apo ishte fjala për horizontin qiellor dhe i vetmi det i vërtetë i tij, do të mbetej bluja e hartave gjeografike, e errët në thellësi e më e çelët afër brigjeve.
Unë mendoj se kjo është arsyeja që për shumë vite, ai kundërshtoi të shkonte me pushime, në një kohë, kur tashmë niseshin te ne me shumicë për në plazh me ndihmën e sindikatave ose të agjencive turistike. Në kundërshtimin e tij kishte një dyshim të çuditshëm, sikur druhej se do të zhgënjehej, sikur afria e detit rrezikonte të shkatërronte atë vegim të largët që e kishte magjepsur më njëzet e tetë prill të vitit tridhjetë e pesë, kur kishte hetuar papritmas dhe në agshol prej së largu, blunë e pafund të Adriatikut.
Dhe të gjitha shkaqet që përdorte ai për të shtyrë këtë takim me detin, nuk ishin aq bindëse: ai nuk donte të shkonte me pushime si një turist i zakonshëm, s’kishte para aq sa duhej (dhe kjo nuk ishte larg së vërtetës), nuk e duronte dot diellin e fortë (kur ai e kishte kaluar jetën e vet jashtë nëpër një zheg të padurueshëm), që ta linin të qetë, ishte mjaft mirë në Beograd, larg smirave të ulëta. Enciklopedia e të vdekurve këtë kapitull e përshkruan gjer në imtësi, përfshihet aty krejt aventura e tij detare, që nga vegimi i parë lirik i tij më 1935 deri në takimin e vërtetë, ballë për ballë me të, dyzet vjet më vonë.
Takimi i tij i parë real me detin, ndodhi më 1975, kur u mund nga sulmi i përgjithshëm i familjes dhe pranoi më së fundi të shkonte në Rovinj me nënën time, në shtëpinë e ca miqve të tyre që ishte e lirë atë verë. Ai u kthye prej andej më shpejt sesa ishte parashikuar, i pakënaqur nga klima, nga programet televizive, nga turma, nga çmimet “e fluturimeve të organizuara”. Për detin, duke përjashtuar aluzionin për ndotjen (“janë nevojtoret publike të turistëve”) dhe për meduzat (“është kutërbimi i njerëzve që i tërheq si morrat”), ai nuk tha asnjë fjalë, as edhe një rrokje, duke u mjaftuar me një lëvizje të pakuptueshme të dorës. Vetëm sot unë e marr me mend që kjo do të thoshte se ëndrra e gjatë për Adriatikun, ai vegim i largët, ishte më i bukur dhe më mbresëlënës, më i kulluar e më i fuqishëm se uji i pistë, ku shllapuriteshin njerëzit trashaluqë e të ngjallur dhe gra të lyera me vaj, “të zeza si qymyri”.
Kjo qe hera e fundit që shkoi me pushime në det. Tani e kam të qartë se atë ditë u fik te ai, si të ishte qenie e shenjtë, një ëndërr e largët, një iluzion (sikur të ishte iluzion) që e kishte shoqëruar gjatë dyzet vjetëve.
Por, ju e shini, unë kam bërë një kapërcim prej dyzet vjetësh të jetës së tij, kur jemi në vitin e tridhjetë e shtatë. D. M. ka dy vajza (pas tyre do të vijë një djalë) që u lindën dhe u rritën në një krahinë të thellë të Serbisë, Petrovac-mbi-Mlavë, Despotovac apo Stepojevac, Bukovac, Cuprija, Jelashica, Matejevica, Ceçina, Vlasina, Knjazhevac apo Podvis. Vizatoni në mendje hartën e kësaj krahine, zgjeroni çdo pikë të hartës suaj ose të hartës shtetërore (1/50 000) gjer në madhësinë natyrore, shënoni rrugët dhe shtëpitë ku banoi, pastaj hyni në oborr, në shtëpi, përshkruani formën e dhomave, bëni inventarin e mobiljeve e të kopshtit të pemëve; dhe mos harroni emrat e luleve që rriten në kopshtin e vogël prapa shtëpisë, as lajmet e gazetave që lexon e që flasin për paktin Ribbentrop-Molotov, për arratinë e qeverisë mbretërore jugosllave, për çmimin e sallos e të qymyrit, për trimëritë e kampionit të ushtrimeve ajrore Aleksiç … Ja çfarë ecurie ndjekin mjeshtrit enciklopedistë.
Kuptohet se të gjitha ngjarjet, po e përsëris, lidhen me fatin e tij vetjak, çdo bombardim i Beogradit, çdo përparim i trupave gjermane drejt lindjes dhe çdo tërheqje e tyre, gjithçka tregohet sipas pikëpamjes së tij dhe sipas jetës së tij. Aty flitet për një shtëpi të rrugës Palmoticeva, me tërë ato që janë të rëndësishme të thuhen për të dhe për banorët e saj, sepse në bodrumin e kësaj shtëpie im atë qëndroi me ne gjatë bombardimit të Beogradit; shtëpia e Stepojevacit ku im atë do ta na fshihte gjatë luftës përshkruhet hollësisht (emri i pronarit, vendosja e dhomave etj), por jepet edhe çmimi i bukës, i mishit, i sallos, i shpendëve e i rakisë. Gjendet aty edhe biseda e tij me shefin e policisë, certifikata e pushimit nga puna që mban datën njëmijë e nëntëqind e dyzet e dy, dhe pak më tej, nëse lexoni me vëmendje, do ta shihni tek mbledh gjethe vjeshte në Kopshtin Botanik në rrugën Palmoticeva, për t’i shtruar dhe ngjitur pastaj në bimëtoren e vajzës së vet, duke shkruar me një shkrim të përsosur “Radhiqe (Taraxacum officinale)” ose “Bli (Tilia)”, në atë mënyrë që shkruante mbi hartë “Deti Adriatik” apo “Vlasina”.
Prej lumit të biografisë së tij, të këtij romani familjar, nisen degë të shumta dhe paralelisht me punën e tij në fabrikën e sheqerit më 1943 dhe 1944, si në një kronikë të përmbledhur, gjendet i përshkruar fati i nënës sime dhe i fëmijëve, yni: vëllime të tëra të thjeshtuara në disa paragrafë kujtimesh. Kështu zgjimi i tij mëngjesor lidhet me zgjimin e hershëm të mëmës (që shkon në fshat të shkëmbejë një orë të vjetër muri që e ka sjellë si pajë, me një pulë ose një copë salloje) dhe me nisjen tonë, të ne fëmijëve për në shkollë. Ky ritual mëngjesor (në sfondin kumbues dëgjohet një këngë e Lili Marlenit që vjen nga një radio fqinje), do të shërbejë këtu për të kujtuar atmosferën familjare në shtëpinë e gjeometrave të pushuar nga puna gjatë viteve të pushtimit (mëngjes i varfër, lëng çikoreje dhe bukë e thatë), si dhe për t’i hedhur një vështrim “modës” së viteve 1943-1945, kur mbaheshin këpucë me shoje druri, kokore dhe pallto të prera nga batanijet ushtarake.
Fakti që im atë sillte nën pallto, duke marrë në sy të gjitha rreziqet, melasë[3]* nga fabrika “Milishiç” ku punonte si punëtor, ka për Enciklopedinë po atë rëndësi që ka operacioni në klinikën stomatologjike, fare pranë nesh ose trimëritë e dajës tim Cveja Karakasheviç, lindur në Ruma që grabiti Klubin e oficerëve gjermanë, në rrugën 7 Francushka, ku punonte si furnizues. Edhe pohimi i çuditshëm se gjatë pushtimit, në sajë të Cveja Karakasheviçit, ne patëm ngrënë disa herë krap (që e mbanim natën në vaskën e emaluar të banjës) të mataruar me shampanjë franceze, sjellë nga po ai klub i oficerëve “Drei Husaren”, sigurisht nuk i ka shpëtuar vëmendjes së redaktorëve. Po në atë mënyrë si besnikë të programit të tyre – sipas të cilit nuk ekzistojnë në një jetë njerëzore as hollësi të pashpjegueshme, as hierarki ngjarjesh – ata kanë shënuar çdo sëmundje të kohës së foshnjërisë që kemi pasur ne, dhimbje veshësh, bajame, fruth, zgjebe, por dhe kur zinim morra dhe probleme të mushkërive të tim eti. (Diagnozë që përputhet me atë të doktor Djuroviçit: mbufatje e mushkërive nga teprimi me duhanin). Gjithashtu do të gjeni edhe pankartën që ishte vendosur në tabelën e afishimeve të tregut në Bajlonova, me listën e pengjeve të pushkatuara, mes të cilëve ka edhe miq të afërt të tij ose të njohur të shtëpisë; emrat e patriotëve të varur, trupi i të cilëve kolovitet nëpër trekëndëshat elektrikë të Terazijes në mes të qytetit; fjalët e oficerit gjerman që i kërkon “Ausweis”– in e tij në bufenë e stacionit të Nishit; rrëfimin e një martese çetnike në Vlasotinci ku shtien me armë zjarri gjithë natën.
Betejat e rrugëve në tetor 1944 janë dhënë ashtu siç i ka parë ai, që nga rruga ”Palmoticeva” ku kalon artileria e lehtë; në qoshe të rrugës është shtrirë një kalë i ngordhur. Zhurma shurdhuese e zinxhirëve të tankeve mbulon një çast marrjen në pyetje të një Volksdeutscher-i të quajtur Franjo Hermann, lutjet e të cilit kapërcejnë çatmat e holla të ndërtesës fqinje ku një oficer i policisë politike bën gjyq dhe vetëgjyqësi në emër të popullit. Batareja e shtënë në oborrin pranë e që jehon në mënyrë të thatë në heshtjen që zëvendësohet përnjëherësh me kalimin e topave sovjetikë, njolla e gjakut mbi murin që sheh im atë nga baxha e tualetit, trupi i fatkeqit Hermann në pozicionin e fetusit, tërë kjo do të shkruhet në libër me komentin e vëzhguesit të fshehtë.
Për Enciklopedinë, historia është një shumësi fatesh njerëzore, një bashkim ngjarjesh jetëshkurtra. Ja përse aty gjenden të përshkruara çdo gjest, çdo mendim, çdo frymë krijuese, çdo lartësi e regjistruar, çdo lopatë me baltë, çdo lëkundje që ka zhvendosur një tullë prej mureve në rrënim.
Vendi i punës i tim eti pas luftës, në Kadastër, ku kishin filluar sërishmi të matnin territorin kombëtar, ashtu si veprohet në çdo kthesë historike, është dhënë këtu me përpikëri: cilësia e tokës, amza kadastrale, emrat e rinj të fshatrave të ripopulluara … Gjithçka është regjistruar, thashë: balta e trashë që ngjitet në çizmet e kauçukut të blera nga një ushtar i dehur, diarreja e fortë e shkaktuar nga qoftet e prishura në një tavernë në Ingjizha; aventura e tij me një boshnjake, kameriere në Sombor; rënia nga biçikleta dhe plagosja në bërryla në rrethinat e Kantavirit; udhëtimi natën me një vagon kafshësh në vijën Santa-Subotica; blerja e një rose të majme gjatë përgatitjeve të festës së Vitit të Ri në shtëpi; pirja me inxhinierët rusë në Banoviçi; shkulja e një dhëmballe në fshat, pranë një pusi me çikrik; takimi ku ai do të qullet gjer në palcë; vdekja e Steva Bogdanovit, gjeometër, që shkeli një minë në lirishtën e një pylli, me të cilin një natë më parë kishte luajtur bilardo; rishfaqja e kampionit të ushtrimeve ajrore Aleksiç në qiellin e Kalemegdanit; një helmim i rëndë i shkaktuar nga alkooli i fshatit Mrakodol; shtegtimi me një kamion plot e përplot në udhën gropa – gropa midis Zrenjaninit dhe Elemirit; konflikti me shefin e ri, një farë Shuputi në territorin fqinj të Jasa Tomicit; blerja e një toni qymyr “Banoviçi” dhe pritja në radhë në stacionin lumor “Danubi”, që në katër të mëngjesit, në një temperaturë minus pesëmbëdhjetë gradë; blerja e një tryeze me syprinë mermeri në tregun e vjetërsirave; mëngjesi me djathë “amerikan” e me qumësht pluhur në mensën e punëtorëve “Bosnja”; sëmundja dhe vdekja e të atit; vajtja te varri pas dyzet ditësh; grindja e fortë midis njëfarë Petar Jankoviç dhe një tjetri Sava Dragoviç që mbronin dhe i jepnin të drejtë vijës së Stalinit, si dhe gjithçka që thoshin; argumentet dhe kundërargumentet e tyre (e gjitha e mbyllur nga një “P… të Stalinit” nën zë e tim eti).
Enciklopedia na zhyt kështu në atmosferën e epokës, në ngjarjet politike.
Terrori në të cilin do të jetonte im atë dhe heshtja, e cila mua më kujtohet fare mirë, ajo heshtje e rëndë dhe e nderë që në libër shpjegohet si një terror nga molepsja: një ditë ai mësoi se ky Petar Jankoviçi, kushëri i largët dhe koleg pune, shkonte çdo ditë në orën gjashtë të mëngjesit në godinën e policisë politike të jepte sqarime (nga denoncimi i Dragoviçit); ai vinte në punë me vonesë, me fytyrë prej meiti e të ënjtur nga goditjet dhe mungesa e gjumit; dhe kjo ndodhte çdo mëngjes, pa përjashtim, në agim, për rreth gjashtë muaj… derisa një ditë ai u dha emrin e disa personave të tjerë që kishin bërë me të gabime për sa u përket rusëve dhe kishin dëgjuar Radio – Moskën.
Po i kapërcej degët e këtij lumi – grindjet, pajtimet, ikjet – gjithë atë kronikë familjare të përmbledhur. Po kapërcej edhe inventarin e sendeve që sillte im atë me një karrocë të shkëlqyer udhëtimi e që janë përmendur te Enciklopedia. Do të kujtoj vetëm radion “Orion”, veprat e plota të Maksim Gorkit, një dafinë të mbjellë në vazo dhe një kade të vogël për të bërë turshi me lakër, sepse ato më duken më të rëndësishme se sendet e tjera që numërohen, duke përfshirë edhe stofin e astarin që ia pata blerë unë me rrogën time të parë si dhe shishen e konjakut “Martel”, që ai e rrëkëlleu brenda një nate.
Por Enciklopedia s’merret vetëm me të mirat materiale, ajo s’është libër llogarie ose një inventar, as një listë emrash si Libri i mbretërve ose Gjeneza, mund të jetë edhe kështu; por aty flitet edhe për jetën shpirtërore të njeriut, për vizionin e tij për botën, për Zotin, për dyshimet e tij ndaj jetës së përtejme, për parimet morale. Ajo që të çudit jashtë mase, është ajo shkrirje e veçantë në llojin e vet mes jashtësisë dhe brendësisë, ajo këmbëngulje për faktet materiale, konkrete, të vëna menjëherë në lidhje logjike me njeriun, me atë që quhet shpirti i tij. Nëse redaktorët japin disa të dhëna objektive, pa i komentuar – si futja e elektricitetit në sobën prej fajance më 1969, fillimi i rënies së flokëve dhe babëzia e papritur e tij, përgatitja e pijes me bazë shtogu, sipas një recete që jepte gazeta “Politika”, – pasionin e befasishëm për pullat në ditët e tij të mbrame, e shpjegonin si një lloj plotësimi ndaj një qëndrimi pa lëvizur për një kohë të gjatë. Ata e kishin të qartë se vëzhgimi i pullave me lente s’është gjë tjetër, veçse një pjesë e pëlqimeve të ndrydhura për dëfrime që shpesh fshihen te qeniet e qeta e të përmbajtura, jo shumë të prirura për udhëtime e aventura; është ai lloj romantizmi prej mikroborgjezi të pashpallur e që i frymëzoi atij lidhjen me detin. (Në të vërtetë ai i kishte zëvendësuar udhëtimet dhe horizontet e largëta me këto peripeci imagjinare, të rehatshme, dhe interesimi për nipin e tij të madh që e tërhiqte bota e fluturave nëpër pulla, ishin një arsye për të mos u dukur qesharak në sytë e të tjerëve dhe në sytë e vet).
E kuptoni se tashmë është fjala, për atë pjesë të peizazhit të tij mendor që gjendet fare pranë grykëderdhjes dhe ku varrimet e miqve e të njerëzve të afërt vazhdojnë me një rregullsi të tillë, sa çdo njeri – qoftë ai edhe më pak i shquar për një meditim të heshtur – bëhet filozof, megjithëse filozofia është një përsiatje për kuptimin e ekzistencës.
I pakënaqur nga jeta e vet, i rrënuar nga sëmundja e pleqërisë që nuk mund ta zbutin, as fëmijët e përkushtuar, as nipërit e dashur, as qetësia relative e jetës së përditshme, ai u bë grindavec, dehej përherë e më shpesh. Atëherë kishte kriza zemërimi të befta, krejtësisht të pakuptimta për atë njeri të qetë e me buzëqeshje të ëmbël. Mallkonte Zotin, qiellin, tokën, rusët, amerikanët, gjermanët, qeverinë dhe ata që i kishin dhënë një pension aq të mjerë, në një kohë që ai ishte robtuar tërë jetën, e mbi të gjitha mallkonte televizionin që mbushte zbrazëtinë e mbrëmjeve të tij, duke futur në shtëpi me një paturpësi fyese, gënjeshtrën e madhe të jetës.
Të nesërmen, duke ardhur në vete dhe i shtyrë nga një keqardhje e lehtë, fillonte të ushqente kanarinën mbi tarracë, duke i folur, duke i fërshëllyer një këngë, kur mbante kafazin lart, përpara tij, sikur tundte një fener në errësirën e mjerimit njerëzor. Dhe pas kësaj hiqte pizhamet, vishej duke dihatur, vinte kapelën dhe shkonte në postën kryesore të rrugës Takovska të blinte pulla. Kur kthehej, e kalonte pasditen duke gjerbur kafenë, i ulur në cep të një kolltuku, me nipin pranë, duke plotësuar albumet.
Ndonjëherë në çastet kur binte në dëshpërim, ai qahej për jetën e shkuar, duke ofsharë si pleqtë: po, Zoti i madh nuk ia kishte dhënë mundësinë t’i thellonte dijet, ai do ta linte këtë botë i paditur, pa njohur mirëqenien, pa e parë vërtet detin dhe metropolet e mëdha, pa mundur të shihte asgjë nga ajo që mund të shohë një njeri i shkolluar e i pasur. Edhe udhëtimi i tij në Trieste ishte mbyllur aq palavdishëm, sa dhe pushimet e tij në Rovinj.
Ishte gjashtëdhjetë e gjashtë vjeç, kur ndërmori udhëtimin e tij të parë përtej kufijve. Këtë herë prapë kishte lëshuar pe nga ngulmimi dhe sulmet tona të përsëritura. Ai qe mbrojtur me argumente që nuk mund t’i hidhje lehtë poshtë: një burrë i mençur nuk udhëton në një vend ku nuk njeh gjuhën, ai s’kishte përse ta mashtronte doganën, makaronaxhinjtë dhe shiantët[4]* nuk kishte interes t’i shihte, pra, pëlqente më tepër të pinte në shtëpi një shishe të mirë vere Mostari ose verë të bardhë Prokupaci, të zakonshme.
Sidoqoftë ne e detyruam të nxirrte pasaportën. Ai u kthye nga ai udhëtim i pezmatuar dhe me humor të keq, me pamje mëshiruese, i grindur me mëmën time; këpucët që i kishte blerë ajo, nuk i kishin rënë mirë dhe i shkaktonin flluska, dogana vendore e kishte kontrolluar në hyrje të Beogradit, duke ia bërë plaçkat lesh e li.
A duhet të saktësoj se ai udhëtim në Trieste dhe breshri para hotelit “Adriatico”, kur rrinte pa çadër poshtë një strehe, me pamje të përhumbur si një qen i lagur (gjatë kohës që ime ëmë kërkonte në raftet e këpucëve në Ponte Rosso), a duhet të saktësoj që në libër egjithë kjo zë vendin që meriton ky episod. I vetmi ngushëllim në këtë udhëtim të zymtë, ishte blerja e farave të luleve në tezgën e një shitoreje. (Falemnderit Zotit që lulet ishin të vizatuara në qeskat përkatëse dhe çmimi dukej mirë, kështu që u shmang çdo lloj debati me shitësen). Ç’është e drejta, në këtë kohë D. M. u ishte kushtuar “rritjes së luleve zbukuruese”, ashtu si e saktëson Enciklopedia. (Vazhdon një inventar lulesh nëpër saksi apo në kopshtin e vogël mbi tarracë nga ana e oborrit ose në ballkon nga ana e rrugës).
Në të njëjtën kohë, nga një lloj “infektimi” lulor, gjatë çasteve të lira ai zuri të pikturonte motive lulesh kudo nëpër shtëpi. Ky shpërthim i papritur i dhuntive të tij prej piktori, erdhi krejt rastësisht. I pakënaqur – siç ishte i pakënaqur me gjithçka – nga mënyra sesi një oficer në pension, u shfaq bojaxhi ndërtesash e që e kishte lyer banjën (duke fërshëllyer nga mëngjesi në darkë këngën “Marshi i partizanëve” që rimonte me lëvizjet e furçës së tij) dhe i kishte bërë muret tërë njolla,- im atë iu vu punës vetë dhe përveshi mëngët. Para pamundësisë për të zhdukur njollat e errëta, ai vendosi t’i mbulonte me një llakë, duke ndjekur shenjat e lagështa. Kështu lindi lulja e parë e banjës, një dredhëz e madhe ose një zambak, vetëm Zoti e di çfarë ishte.
Ne të gjithë e lëvduam ngrohtësisht. Fqinjët ia behën të sodisnin dhuntinë e tij. Madje edhe nipi i tij, më i dashuri, i shprehu një adhurim të sinqertë. Dhe kështu nisi e gjitha. Pastaj i erdhi radha dritares që ai e zbukuroi me lule të vogla fushe, ngjyrë kokoçeli, duke e lënë të pambaruar, edhe pse ai motiv lulesh i pikturuar drejtpërdrejt mbi xham, në formë të pjerrët, krijonte vegullinë e perdeve që i tund era.
Që nga ky çast, ai pikturoi nga mëngjesi deri në mbrëmje, pa u lodhur, me një cigare në buzë. (Dhe në qetësi dëgjoheshin mushkëritë e tij që fishkëllenin si kacek). Mbuloi me lule që nuk ngjasonin shumë, valixhet tona të vjetra, krejt të gërvishtura, abazhurin prej porcelani, shishet e konjakut, vazot me xhama të trashë, poçet e Neskafesë dhe kutitë prej druri të cigareve. Në një sifon të madh sode, ai shkroi në fundin bojë qielli emrat e kafeve beogradase, me atë tip shkronjash që përdoret zakonisht për ishujt në hartat gjeografike: Brionët, Grykat e Kotorrit, Mëllenja, Detari, Aurora, Kafeja Serbe, Porta e Vidinëve, Porta e Stambolllit, Skadarlija, Tri Kapelet, Shtatë Ditët, Marshi i Drinit, Kalemegdani, Atdheu, Fati i Mbramë.
Redaktorët e kujdesshëm të Enciklopedisë nuk e kanë shmangur fare faktin e çuditshëm që ai vdiq në ditëlindjen e dymbëdhjetë të nipit të madh. Po ashtu ata kanë shënuar kundërshtimin e tim eti për t’i vënë nipit të vogël emrin e tij. Ne patëm menduar t’ia përkëdhelnim disi sedrën e t’i dëshmonin dhembshurinë tonë. Por ai u kënaq të lëvizte pak buzët dhe unë pashë si i kaloi në sy hija e largët e këtij tmerri që duhet t’i ketë vetëtirë pas syzeve një vit më vonë, kur pati bindjen për fundin e tij të afërt. Këtë vazhdimësi të gjallësh e të vdekurish, këtë mit të përbashkët të këmbimit të brezave, këtë ngushëllim të gjorë që njeriu e ka shpikur për të pranuar më lehtësisht idenë e vdekjes, im atë e ndjeu atë çast si fyerje; sikur me këtë akt magjik të transmetimit të emrit të tij te një i sapolindur, qoftë edhe njëqind herë gjaku i tij, ai do të shkonte në varr. Por unë nuk e dija atëherë se ishte zbuluar diçka tepër e dyshimtë thellë barkut dhe se ai e kishte parandier ose ndoshta e dinte me siguri që në rropullitë e tij çelte, si e ushqyer nga kjo gungë, një bimë helmuese e panjohur.
Në një nga kapitujt e fundmë, Enciklopedia ripërshkruan zhvillimin e ceremonisë mortore, përmend emrin e priftit që i fali mëkatet, jep kurorat me lule, listën e atyre që e shoqëruan për në kishë, numrin e qirinjve që u ndezën për shpëtimin e shpirtit të tij dhe tekstin e njoftimit nekrologjik te gazeta Politika.
Fjalimi i përmortshëm, i lexuar para katafalkut nga Nikola Beseviç, një koleg i tij i hershëm në drejtorinë e Kadastrës (“Shoku Gjuro i ka shërbyer me nder atdheut, si para luftës, gjatë pushtimit dhe pas luftës, në epokën e lavdishme të rindërtimit dhe ndërtimit të vendit tonë të varfër, të djegur e shkatërruar”), është ripërshkruar këtu tërësisht. Megjithëse ka teprime dhe vogëlsira, fjalimi i Beseviçit, mbajtur para arkivolit të shokut të fëmijërisë dhe kolegut, padyshim, përmbyllte diçka nga mesazhi dhe parimet që vlerësonte së tepërmi Enciklopedia e të vdekurve (“Kujtimi i tij i përjetshëm do të rrojë në shekuj. Lavdi dhe paqe për të!”)
Ja, ky mund të ishte fundi, këtu mbarojnë edhe shënimet e mia. Nuk do të citoj inventarin e trishtuar që la pas vetes: këmisha, pasaportë, letra, syze (dhe drita e ditës shkëlqeu dhembshurisht në xhamat e zbrazët të sapodalë nga këllëfi); gjithçka që i dhanë mëmës sime në spital të nesërmen e vdekjes së tij. Sepse të gjitha janë sjellë me përpikëri; nuk mungon as shamia e dorës, as paketa “Morava”, as numri i gazetës Politika–Magazine me fjalët kryq, mbushur pjesërisht me dorën e tij.
Gjejmë pastaj emrin e mjekut, të infermierëve, të vizitorëve, ditën dhe orën e operacionit, (kur doktori Petroviç e hapi dhe e mbylli, pasi vërejti se ndërhyrja ishte e kotë: sëmundja e keqe tashmë kishte prekur organet jetësore). Unë nuk kam forcë t’jua kallëzoj vështrimin, me të cilin u nda prej meje në shkallët e spitalit, një apo dy ditë para operacionit; aty lexohej njëherësh një jetë dhe gjithë llahtaria e vetëdijes së vdekjes … të vdekjes që mund të njohë një i gjallë.
Pra, i bërë akull e me lot në sy, ia dola të shfletoja në disa orë tërë ato faqe që i ishin kushtuar atij. E kisha humbur idenë e kohës. A isha në atë bibliotekë të ftohtë që prej një ore apo tashmë ishte bërë ditë jashtë? E thashë, kisha humbur tërësisht idenë e kohës e të vendit. Kisha nxituar të shënoja sa më shumë gjëra që ishte e mundur për tim atë, për të pasur në orët e dëshpërimit një provë që jeta e tij nuk kishte qenë e kotë, se kishte ende njerëz mbi dhe që shkruanin dhe i jepnin vlerë çdo jete, çdo vuajtjeje, çdo ekzistence njerëzore. (Sidoqoftë ky ishte njëfarë ngushëllimi, sado i vogël qoftë).
Në faqet e fundit që flisnin për të, vura re papritmas një lule, një lule të çuditshme që njëherë m’u duk si vizatim i gdhendur ose si ravijëzim skematik i një bime të ruajtur në botën e të vdekurve, mostër e një bimësie të zhdukur. Megjithatë nga teksti shoqërues mësova se ishte fjala për motivin lulor, kryesor në pikturat e tij. Zura ta kopjoja me dorën që më dridhej atë lule të pazakonshme. Ajo ngjante para së gjithash me një portokall të qëruar e të hapur, mbushur me vija të holla, të kuqe si kapilarë. Në çast u zhgënjeva. I njihja mirë vizatimet e panumërta, me të cilat im atë kishte mbuluar muret, dërrasat, shishet dhe kusitë e shtëpisë, por asnjë nuk ngjante me këtë. Shiko, thashë, edhe ata mund të mashtrohen. Pastaj, pasi kisha kopjuar këtë portokall të madh të qëruar, përshkova paragrafin e fundit, duke nxjerrë një klithmë. U zgjova qull në djersë. Shkrova shpejt gjithçka që mbaja mend nga ajo ëndërr. Dhe ja çfarë mbeti … E dini ju çfarë thoshte paragrafi i fundit? Që D. M. kishte filluar të pikturonte në çastin kur ishte shfaqur tek ai simptoma e parë e kancerit. Dhe se mënyra e tij ngulmuese për të vizatuar motive lulesh, përputhej me përparimin e sëmundjes.
Kur ia tregova vizatimin doktor Petroviçit, ai jo pa habi më vërtetoi se tumori në barkun e tim eti kishte tamam atë pamje. E se lulëzimi i tij, pa dyshim, kishte zgjatur shumë kohë. /Exlibris/
[1] Cerbère (në greqishten e vjetër Kerberos):në mitologjinë greke qen me tri koka që ruan hyrjen e Ferrit.
[2] * Théodolite (fr.): instrument matës i këndeve të tokës.
[3] * Mèlasse (fr.): mbetje nga kristalizimi i sheqerit.
[4] * Nga Chianti (fr.): krahinë e Italisë, banorët e saj.
E përktheu Feride Papleka
