Shkruan:
Emir Hamzi
Gazetar
“I Treturi” është një portretizim i temës së luftës dhe viktimave diskrete që merr ajo, sidomos në aspekt të tëhuajsimit të njeriut, marrëdhënieve njerëzore, familjare dhe brenda komunitetit. I realizuar me një ndjeshmëri të theksuar, narrativi filmik zhvillohet kryesisht rreth Beqirit, një emigrant shqiptar i moshuar, që jeton ditët e tij të fundit larg vendlindjes, në përballje të vazhdueshme me fajin, izolimin dhe trazirat e brendshme që e mundojnë.
Filmi përdor një stil rrëfimi jolinear, që luhatet midis së shkuarës dhe së tashmes. Jeta aktuale e Beqirit me gruan e tij zvicerane, karakterizohet nga heshtja – një heshtje që nuk shpreh paqe e mirëkuptim të ndërsjelltë, por që është tregues i mosmarrëveshjes mes tyre. Përpjekjet e vazhdueshme të së shoqes për të ndihmuar Beqirin në kanalizimin e vuajteve të tij përmes shkrimit, shërbejnë si një dritare për të kaluarën e tij, duke na lejuar ta kuptojmë më mirë fajin dhe vetminë që e ka pllakosur protagonistin. Kjo gjithashtu i jep shoqes së tij një pasqyrë të dhimbjes së burrit të saj, një dhimbje që ai e ka fshehur që nga fillimi i marrëdhënies së tyre. Regjisori e trajton bukur këtë aspekt, duke nxjerrë në pah të pathënat në marrëdhënien e tyre pa anuar kah melodrama.
Rrëfimi përmes retrospektivës kthehet në fëmijërinë e Beqirit, ku shohim jetën e virgjër të tij në malet e Sharrit dhe miqësinë me Ilirin. Pavarësisht realiteteve të ashpra me të cilat përballen, lidhja e tyre është e fortë dhe përbën një pjesë të rëndësishme të jetës së Beqirit dhe, rrjedhimisht, rrëfimit të tij.
Historia merr vrull ndërsa situata rreth tyre përshkallëzohet me fillimin e luftës. Kalimi nga një jetë paqësore në një atmosferë tensioni të dukshëm portretizohet në mënyrë efektive, duke krijuar ambiente të parandjenjës e jo duke përshkruar luftën me fytyrën e saj të vrazhdë. Pikërisht këtu filmi paraqet pikën e tij të kulmit – vrasjen e padëshiruar të Ilirit nga Beqiri. Kjo ngjarje shkakton rënien e Beqirit në paranojë dhe faj, duke e bërë atë të largohet nga vendlindja. Lufta e brendshme e protagonistit është aq e prekshme dhe intensive saqë rezonon tek shikuesit edhe shumë kohë edhe pasi filmi përfundon.
Filmi merr një kthesë përfundimtare kur përsëri kthehemi në kohën e Beqirit plak, ku shoqja pasi lexon rrëfimin e burrit të saj, këmbëngul për kthimin e tyre në vendlindje. Drejtimi këtu është delikat dhe i shtresuar, duke sugjeruar që shoqja e Beqirit shpreson se ky udhëtim nuk do të jetë vetëm një kthim fizik për Beqirin, por edhe psikologjik – një rrugë drejt shërimit dhe pranimit të fajit.
Aspekti befasues i kësaj historisë është rishfaqja e mrekullueshme e Ilirit, duke ngritur pikëpyetje për realitetin dhe gjendjen mendore të Beqirit. Është një mrekulli, një halucinacion, apo një ringjallje simbolike e fajit dhe traumës së Beqirit? Paqartësia rreth kthimit të Ilirit është një dëshmi e thellësisë tematike të filmit dhe një koment mbi funksionimin e ndërlikuar të një mendjeje të traumatizuar.
Në filmin “I Treturi”, të gjithë aktorët janë të shquar, veçanërisht aktori kryesor, Sotiraq Bratko, që luan Beqirin plak, i cili jep një portret të fuqishëm dhe tronditës të një njeriu të përhumbur në të kaluarën e tij, pastaj Beqiri i vogël interpretuar nga talenti i ri, Kejdi Ademi, si dhe Sokol Monallari, që vjen në rolin e Beqirit të rritur. Kasti mbështetës, personazhi i Ilirit të vogël, luajtur nga Enis Murati dhe veçënarisht ai i Ilirit të rritur, luajtur nga Afrim Muçaj, është një rol i ndërtuar me vulnerabilitet dhe qëndrueshmëri. Në rolet e tjera shkëlqejnë: Sheqerije Buçaj si nëna e Beqirit, Selman Lokaj si gjyshi i Beqirit, vëllezërit e Beqirit interpretuar nga Blerim Ismani dhe Arsim Fazlia. Një përshtypje të fuqishme edhe pse të shkurtër në paraqitje, lë roli i komandantit partizan, luajtur me delikatesë nga Refet Abazi, komandanti i ballistëve, Adem Karaga dhe negociatori partizan interpretuar me mjeshtëri nga Neritan Liçaj.
Nga pikëpamja teknike, filmi është realizuar në mënyrë të shkëlqyer. Kinematografia kap në mënyrë mahnitëse bukurinë dhe ashpërsinë e maleve të Sharrit, duke kontribuar ndjeshëm në atmosferën e filmit. Përdorimi i ndriçimit natyror nga Samoilovski i shton thellësi dhe ashpërsi skenave, duke tërhequr shikuesit në botën e izolimit dhe fajit të Beqirit. Filmi paraqet një ndryshim dramatik në paletën e tij të ngjyrave, duke kaluar nga nuancat e ndritshme dhe të gjalla gjatë fëmijërisë së Beqirit, në një ton më të zymtë në jetën e tij si i rritur. Ky ndryshim në skemën e ngjyrave, nuk është thjesht estetik, por shërben edhe si një metaforë vizuale për udhëtimin e Beqirit nga pafajësia e fëmijërisë së tij në vetminë e mbushur me faj të së tashmes.
Skenografia e Bilgaip Koçishtës është e detajuar me përpikëri, duke ofruar një ndjenjë të prekshme të kohës dhe vendit, ku çdo skenë është autentike dhe i shërben rrëfimit. Aftësia e Koçishtës për të kapur atmosferën e një periudhe të së kaluarës dhe frymën e një vendi rural, është për t’u lavdëruar.
Kostumografia e Albulena Borovcit shkëlqen në hijeshinë dhe autenticitetin e saj. Veshjet janë të vërteta, me personazhet, prejardhjen e tyre socio-ekonomike dhe kohën ku ata jetojnë. Muzika e Trimor Dhomit, nga ana tjetër, është zemra rrahëse e filmit. Kompozimi i tij nënvizon bukur ritmet emocionale të filmit, duke i dhënë thellësi rrëfimit. Muzika është melankolike dhe përshkallëzohet në mënyrë delikate në momentet kyçe, duke rritur tensionin dhe dramën.
Skenari është i tendosur, me çdo linjë dhe skenë të krijuar për të çuar rrëfimin përpara dhe për të thelluar harqet e personazheve. Megjithatë, ritmi i filmit ndonjëherë mund të ndihet i ngadaltë, veçanërisht gjatë momenteve më të qeta në jetën aktuale të Beqirit.
“I Treturi” na lë më shumë pyetje sesa përgjigje, duke lejuar interpretime të ndryshme, që është edhe forca dhe dobësia e tij. Ndërsa kjo pafundësi i jep filmit një thellësi filozofike, disa shikues mund të ndjehen të zhgënjyer dhe të kërkojnë një epilog më klasik.
Si përfundim, “I Treturi” është një film thellësisht prekës, që trajton fajin, shëlbimin dhe ndikimet psikologjike të ndarjes. Është një udhëtim emocional që nuk është gjithmonë i rehatshëm, por sigurisht që të ngacmon intelektin dhe ndjenjat. Pavarësisht, nëse dikush e sheh atë si një përrallë lufte ose një studim psikologjik, filmi ofron një përjetim kinematografik gjithëpërfshirës, që është i vështirë të harrohet. Është një gjë që duhet parë, sidomos nga ata që vlerësojnë narrativat komplekse dhe temat e thella.
*Artikulli është marrë nga revista Prokult
