Më shumë ekspert ekonomik me përvojë kanë ofruar propozime për konceptin e ri të zhvillimit ekonomik të Maqedonisë. Ai ofron zgjidhje për tronditjet më të mëdha ekonomike, të luftës dhe shëndetësore që u shfaqën vitet e kaluara dhe është i mbështetur nga Fondacioni gjerman Frirdrih Ebert-zyra në Shkup. Fondacioni ka mbështetur edhe publikimin me titull “Epokë e re, shpresë e re” ku ofrohen zgjidhje dhe politika të propozuara për të forcuar rolin e shtetit, për të përmirësuar qëndrueshmërinë e ekonomisë vendase, për të kapërcyer krizën energjetike dhe përfitimet e tranzicionit energjetik.
ROLI I SHTETIT NË EKONOMI
Ekspertët vlerësojnë se është e nevojshme të forcohet roli i shtetit në ekonomi dhe transformimi duhet të mbështetet në disa shtylla – rritja e investimeve publike në energjinë e rinovueshme dhe aspekte të tjera të tranzicionit të gjelbër, rritja e investimeve publike në mbrojtjen sociale, arsimin dhe shëndetësinë, zbatimin e politikave më të mira bujqësore, përmirësimin e politikave për tërheqjen e investimeve të huaja, si dhe vendosjen e taksave më progresive. Lidhur me pyetjen se çfarë duhet të bëjë Bashkimi Evropian për të mbështetur rajonin, theksohet se BE-ja duhet të ndryshojë qasjen e saj aktuale ndaj rajonit, duke e marrë rajonin shumë më seriozisht. Ky duhet të jetë një kombinim i integrimit më të shpejtë në BE, përfshirjes më të madhe në zgjidhjen e çështjeve politike rajonale, si dhe ofrimit të mbështetjes financiare të menjëhershme dhe adekuate.
Akademiku dhe rektori i Universitetit të Evropës Juglindore, AbdulMenaf Bexheti thotë se historikisht ndryshimet më të mëdha në sferën tatimore kanë ndodhur pikërisht gjatë krizave më të mëdha. Ai theksoi se shteti duhet të jetë më i pranishëm, të mbështesë dhe të krijojë një mjedis me zgjidhje sistemore në të gjitha sferat e jetës shoqërore.
Profesori universitar Gligor Bishev thekson se shteti dhe sektori privat vendor duhet të rrisin ndjeshëm investimet në arsim, hulumtim dhe zhvillim. Ai theksoi se ne kemi nevojë për politika inovative dhe identifikimin e bartësve të ndryshimeve dhe në këtë pjesë e sheh edhe rolin e Fondacionit “Fridrih Ebert” dhe i inkurajoi ata për kërkime të mëtejshme në publik.
Eksperti Dragan Tevdovski shton se hapësira fiskale është kyçe që shteti t’i përgjigjet krizës, duke dhënë shembullin e krizës së COVID-19, e cila tregoi se sa e rëndësishme është hapësira fiskale e vendit. Ai theksoi se në vendin tonë ka mundësi për të rritur kapacitetin fiskal duke përmirësuar të ardhurat e shtetit. Elementi i dytë ku duhet vënë fokusi është ulja e borxhit publik.
Sipas profesorit universitar Vanço Uzunov për të reduktuar ndikimin negativ të mungesës së fuqisë punëtore, është e nevojshme të merren disa masa, duke përfshirë rritjen e produktivitetit mesatar, rritjen e numrit të popullsisë së aftë për punë, si dhe ndryshimi i mënyrës së përdorimit të kohës. Uzunov tha se përmirësimi i cilësisë së arsimit duhet të jetë në drejtim të futjes dhe studimit të gjerë të një grupi njohurish të quajtura “aftësitë për shekullin 21” që mungojnë në vend, si mendimi kritik, mendimi kreativ, bashkëpunimi, komunikimi , shkrim-lexim mediatik, shkrim-lexim teknologjik, fleksibilitet, efikasitet dhe efektivitet, aftësi për të vepruar në një mjedis social.
Profesori universitar Dragan Minovski theksoi se tranzicioni energjetik është një proces që tashmë është prezent në vend, por për një tranzicion të suksesshëm energjetik nevojitet një strategji që do të ketë një konsensus të fortë politik dhe në të cilin vend qendror do ta kenë qytetarët. Mario Holcner dhe Branimir Jovanoviq nga Instituti ekonomik i Vjenës vlerësojnë se qeveritë e vendeve të Ballkanit perëndimor duhet të përfitojnë nga mundësitë e krizës së tanishme në raport me implikimet gjeopolitike dhe ekonomike të invadimit rus në Ukrainë. Sipas tyre, për të përfituar nga mundësitë që ofron kriza aktuale, është e nevojshme të forcohet roli i shtetit në ekonomi, ku transformimi duhet të mbështetet në disa shtylla.
SHTYLLAT E TRANSFORMIMIT
Shtylla e parë është rritja e investimeve publike në energjinë e rinovueshme dhe aspekte të tjera të tranzicioni i gjelbër për të reduktuar varësinë energjetike nga Rusia dhe varësia e përgjithshme nga karburantet e karbonit. Përveç te kjo , qytetet e Ballkanit janë ndër më të ndoturit qytetet në botë. Nëse lëndët djegëse fosile zëvendësohen si energji për ngrohje, në të njëjtën kohë do të përmirësohet edhe cilësia e jetës dhe shëndeti i popullsisë. Duke marrë parasysh një periudhë ndoshta më të gjatë të çmimeve më të larta të energjisë elektrike që na presin në të ardhmen, nëse mund të arrihet edhe investimi në energjinë e gjelbër priten fitime të konsiderueshme nga eksporti i energjisë.
Kjo është e lidhur detyrimisht me nevojën që qeveritë të forcojnë investimet në infrastrukturë dhe jo vetëm në infrastrukturën energjetike. Për një kohë të gjatë fokusi i investimeve në infrastrukturën e transportit është në ndërtimin e sipër të autostrada dhe aeroporte të reja. Kjo nuk mjafton.
Është e nevojshme të investohet në rinovimin dhe modernizimin e rrjetit hekurudhor, si dhe në transportin publik urban, për të përmirësuar lidhjen e njerëzve dhe bizneseve, për të reduktuar ndotjen dhe konsumin e lëndëve djegëse fosile, duke përmirësuar kështu bilancin e pagesave dhe cilësinë e jetës së popullsisë vendase.
Aktualisht, Ballkani Perëndimor po investon shumë pak në shërbime publike të mbrojtjes sociale, arsim dhe shëndetësi , duke çuar në varfëri dhe pabarazi të lartë, rezultate të dobëta arsimore, kosto të larta të kujdesit shëndetësor nga xhepi dhe jetëgjatësi më e shkurtër në krahasim me vendet e BE-së. Nëse investohet më shumë në këtë infrastrukturë të butë, jo vetëm vendet e Ballkanit Perëndimor, të cilat do të jenë në gjendje të mbrojnë kategoritë vulnerabël e qytetarëve gjatë kësaj krize, por edhe do të mund transformojnë shoqëritë e tyre për më mirë. Për më tepër, këto “politika të mira të jetës”, të forcuara nga nismat publike të synuara saktësisht për banim cilësor në nivel komunal, duhet t’u ofrojë mundësi familjeve të reja për një jetë të denjë në rajon dhe në këtë mënyrë ndalon emigracionin masiv dhe plakjen e shpejtë të popullsia në rajonin e Ballkanit Perëndimor.
Politikat bujqësore nuk duhet të kufizohen në subvencione por duhet të përfshijnë dhe masa edukative për fermerët, investime në infrastrukturën bujqësore, si sistemet e ujitjes dhe mbështetja e vendosjes produkte në tregun evropian, duke përfshirë përmirësimin e masave fitosanitare. Për të qenë të suksesshme, të gjitha këto politika duhet të synohen dhe të fokusohen në cilësinë e lartë produkte që mund të jenë konkurruese në tregun e BE-së. Edhe pse autoritetet në vendet e Ballkanit Perëndimor investuan shumë përpjekje për të tërhequr Investimet e huaja në dekadën e kaluar , ndërsa për investitorët e huaj ofroheshin lehtësira të ndryshme, por në përgjithësi nuk u arrit të tërhiqen kompani inovative me cilësi të lartë dhe vlerë të lartë të shtuar. Kjo për faktin se qeveritë kanë neglizhuar problemet e tyre strukturore, siç janë dobësitë në sistemin arsimor dhe institucionet, të cilat pengojnë investitorët e profilit të lartë. Për të përfituar nga rritja e investimeve në fqinjësi dhe në vende që janë të aleatët e tyre politik , në periudhën e ardhshme, qeveritë e vendeve të Ballkanit Perëndimor duhet të kenë një qasje më të orientuar ndaj investimeve të huaja , duke u fokusuar në kompanitë më produktive me vlerë të shtuar më të lartë dhe në përpjekje për t’i tërhequr ato duke zgjidhur vetë problemet strukturore, në vend që të ofrojnë punë të lirë ose taksa të ulëta.
QETËSIMI I TENSIONEVE ETNIKE
Dhe së fundi, për të qetësuar tensionet etnike dhe të ulet nacionalizmi, duhet përmirësuar bashkëpunimin ekonomik rajonal, nëpërmjet mbështetjes dhe zgjerimit të nismave ekzistuese për integrimin rajonal. Është e nevojshme që nisma që mbështeten dhe zgjerohen që janë aktualisht aktive, si Ballkani i Hapur, Tregu i Përbashkët Rajonal, Procesi i Berlinit, Këshilli i Bashkëpunimit Rajonal dhe Forumi i Investimeve i Dhomave të Ballkanit Perëndimor, për të mbuluar fushat që nuk përfshihen, si bashkëpunimi në politikat sociale, arsim, shëndetësi dhe kulturë.
Iniciativa që aktualisht nuk i përfshijnë to të gjitha vendet e rajonit, si “Ballkani i Hapur”, duhet të zgjerohen për të përfshirë të gjitha vendet tek iniciativat rajonale për integrim, mund të kontribuojë shumë në përmirësimin e bashkëpunimin në rajon, veçanërisht nëse ato kuptohen si plotësues dhe jo zëvendësues i anëtarësimit në BE.
Sado që vendet e Ballkanit Perëndimor të përpiqen të dalin më të fortë nga kriza aktuale, ato kanë nevojë për mbështetje më thelbësore nga BE-ja në mënyrë që të arrijnë atë. BE-ja duhet të ndryshojë qasjen e saj aktuale ndaj rajonit duke e kuptuar atë rajoni shumë më seriozisht. Kjo duhet të jetë kombinimi i integrimit më të shpejtë në BE, përfshirja më e madhe në zgjidhjen e çështjeve politike rajonale , si dhe sigurimi i mbështetje financiare të menjëhershme dhe adekuate.
Do të duhet më shumë kohë për të përfunduar procesi i integrimit në BE, por ndërkohë BE-ja mund të tregojë mbështetjen e saj për Ballkanin Perëndimor në mënyra të tjera. Një në veçanti një masë që mund të marrë BE-ja është të sigurojë akses të plotë në buxhetin e BE-së për vendet nga Ballkani Perëndimor. Kjo do të rriste fondet e BE-së për rajonin përafërsisht tre herë, e cila do të kishte një ndikim të rëndësishëm pozitiv mbi ekonominë dhe shoqërinë në të gjithë rajonin, nëpërmjet rritjes drastike të investimeve të cilat janë jashtëzakonisht të nevojshme. Për ta zbatuar këtë, kostot për shtetet anëtare ekzistuese të BE-së do të ishin minimale dhe do të arrinte në më pak se 0.04 për qind të Prodhimit të brendshëm të tyre aktuale. Futja e ekonomive të Ballkanit Perëndimor në buxhetin e rregullt të BE-së dhe transfertat përkatëse duhet të shoqërohet me përfshirjen e Ballkanit Perëndimor në sa më shumë segmente ekonomike të Acquis Ccommunautaire edhe më parë se anëtarësimi i plotë në BE, veçanërisht përmes hyrjes në tregun e përbashkët të BE-së, integrimi në traktate të tjera përkatëse të BE-së si për shembull Zona Shengen, ose aderimi në Eurozonë.
Nëse vende si Holanda dhe Franca nuk e bëjnë këtë, nuk duan të rrezikojnë aderimin e plotë dhe të pa prolonguar të vendeve të reja anëtare në BE pa reformuar më parë organet vendimmarrëse të BE-së dhe duke pasur parasysh përvojat negative që kanë ndodhur, për shembull, me shtetet e reja anëtare Hungarinë dhe Polonia, atëherë një alternativë e mirë për anëtarësimin e plotë mund të jetë pranimi gradual i vendeve.
E drejta e votës në institucionet e BE-së mund të jetë faza përfundimtare nga pranimi në BE, i cili do të miratohej vetëm pasi sistemet politike të vendeve të Ballkani Perëndimor do të piqen dhe do të zgjidhen problemet kushtetuese. /Koha/
