Në një minibus që lëvizte nga kufiri i Bashkimit Evropian për në Lviv, një ukrainas i arsimuar në ShBA më pyeti për familjen time. Gruaja ime, i thashë, është rritur në Siberi, por ka lindur në qytetin ukrainas, Dnipro, në atë kohë pjesë e Bashkimit Sovjetik.
“Pra, ajo është ukrainase,” më tha.
Burri ishte në mesin e të 20-ave, ndoshta, dhe fliste anglishte të shpejtë. E kisha takuar në një tendë “Legjioni Ndërkombëtar” në kufi, që ofronte – me një shenjë të përkthyer në 12 gjuhë – ndihmë për të huajt që dilnin vullnetarë për të luftuar përparimin rus, një rol i ndjeshëm që e bëri atë një objektiv të qartë për rusët.
Nuk e pyeta kurrë për emrin e tij; dhe ai nuk ma tregoi emrin e tij.
“Jo, ajo e konsideron veten ruse”, thashë, duke e ndier se isha në një terren të lëkundur me dikë që dukej i etur për të vazhduar përpara me temën.
“Kjo është zgjedhja e saj”, shtova unë.
“Është kaq e çuditshme që ajo do që të identifikohet si ruse”, u përgjigj burri, duke rregulluar syzet e diellit. “Ata, vërtet, nuk kanë asgjë për të qenë krenarë”.
Më pas ai renditi aspektet e ndryshme të kulturës ruse që ai pretendonte se, në fakt, ishin vjedhur vetëm nga të tjerët. Madje, edhe kukullat ‘matryoshka’, shpjegoi ai, ishin thjesht një grisje e dobët e një tradite japoneze të “shpirtrave brenda shpirtrave”.
Ishte lloji i epërsisë së shëmtuar kulturore që mund të hasni në Lindjen e Mesme ose ndoshta nga ndonjë racist i turbullt i orës 3 të mëngjesit në një bar zhytjeje. Të bësh një bisedë para të huajve në një furgon duke kaluar fshatrat e bukura të gjelbëruara të Ukrainës perëndimore, ishte tronditëse. Urrejtja kaq e rastësishme është e re për Ukrainën, por duket sikur do të duhen breza për t’u zhbërë.
Isha në Ukrainë me detyrë. Unë kam pak interes për të fotografuar mjerimin e luftës ose për t’u bashkuar me paketën e shtypit të huaj, por disa histori më të qeta të artit dhe qëndrueshmërisë morën dritën jeshile dhe më 21 qershor u nisa për udhëtimin tokësor nga Praga në Ukrainë.
Rreth Kievit, vendet që ushtarët rusë pushtuan, më pas u larguan papritur, janë pastruar, por ende duken të egra dhe të paparashikueshme. Mbetjet e uniformave ruse të djegura dhe gëzhojat e ndryshkura të plumbave shtrihen në rrugë. Në një kafene, predha 30-milimetërshe të pashpërthyera shërbejnë si dekor dhe klientët ulen nën një tavan të copëtuar nga copëza granatash.
Mesazhet e shkruara me sprej nga pushtuesit dhe të pushtuarit, japin një ndjenjë të terrorit të pushtuar.
Në Hostomel, brohoritja islamike e “Allahu Akbar”, së bashku me “Akhmat Sila” – britma tubuese e myslimanëve çeçenë besnikë të Ramzan Kadyrovit – janë skalitur në një bllok apartamentesh me ngjyrë portokalli dhe jeshile. Në një autostradë që shkon drejt kufirit me Bjellorusinë, dikush kishte dalë në rrugë me një kanaçe me ngjyrë blu për të paralajmëruar shoferët e padëshiruar për rreziqet e rrugës përpara. “Largohu, po qëllojnë atje!” ata shkruanin me shkronja të mëdha që përzienin drejtshkrimet ukrainase dhe ruse.
Në Irpin dhe Buça, ku u bënë masakra të tmerrshme vetëm muaj më parë, jeta vazhdon nën diellin e verës sikur të mos kish ndodhur asgjë e keqe. Fëmijët shtyjnë skuterët nëpër parqet e zbukuruara dhe miqtë përshëndesin njëri-tjetrin me përqafime dhe të qeshura.
Kthimi i normalitetit aq shpejt kujton rëndësinë që kanë përvjetorët. Akush nuk mund të qajë e pikëllohet pafundësisht, por as vrasja e të pafajshmëve nuk mund të harrohet. Tani për tani, memorialet e maskarës janë të thjeshta dhe të përkohshme. Një ditë, ndoshta, do të shndërrohen në përkujtues prej guri dhe metali të makthit që ka ndodhur në Buça.
Benzina është një burim i pakët dhe i kërkuar. Pasi raketat ruse shkatërruan rafineritë e naftës ukrainase dhe me portet e Detit të Zi të bllokuara nga marina ruse, pikat e karburantit janë kryesisht bosh, me çmime të vendosura në zero. Herë pas here del fjala se një ose një tjetër pikë karburanti ka diçka për të shitur dhe krijohen radhë të gjata makinash. Kushdo që dëshiron më shumë se sasia maksimale prej 20 litrash, pasi merr një herë, duhet të shkojë në fund të radhës dhe të rreshtohet edhe një herë. Një mik më tha se i duhen të paktën tri orë për të gjetur dhe për të blerë benzinë.
Sirenat e sulmit ajror ulërijnë mbi periferi në shumicën e ditëve dhe në orën 20:00 kamerierët i hedhin një sy orëve të tyre nëse përpiqeni të uleni në një restorant, duke ju paralajmëruar të hani më shpejt ngase në orën 21:00 ato mbyllen.
Një mbrëmje, udhëtova nga Dnipro për në qytetin e Petrykivkas, i njohur për traditat e tij të pikturës. Kur mbërrita me minibus, kuptova se kisha bërë një gabim. Një grua vendase, duke iu përgjigjur pyetjeve se si të arrija në vende të ndryshme, më këshilloi të kthehesha në Dnipro para se të binte nata. Duke marrë parasysh ankthin e saj, hoqa dorë nga fotografimi dhe eca drejt e në stacionin më të afërt të autobusit. Autobusët kishin përfunduar oraret e udhëtimit dhe asnjë taksi nuk do të bënte një udhëtim që rrezikonte të shkelte shtetrrethimin e natës.
Me diellin që po perëndonte, shpresoja për më të mirën, ndërsa mendja ime filloi të vraponte. A do t’i interesonte dikujt për grabitjen e ndonjë të huaji në Ukrainën lindore kur dhjetëra burra dhe gra më të mirë të vendit po vriteshin në betejë aty pranë?
Përfundimisht, një grua e quajtur Antonina doli duke drejtuar një Renault me pamje moderne.
“Dnipro?”, e pyeta nga dritarja.
“Po. Dhe, kush je ti?”, ma ktheu ajo. “Jo bandit? Pa pistoletë? Pa pushkë?”
Hapa çantën duke qeshur për të treguar se kisha vetëm një aparat fotografik. Ishte një lëvizje për të cilën do të pendohesha më vonë.
Udhëtimi me shpejtësi në autostradën kryesisht të zbrazët ishte një lehtësim dhe ne bëmë biseda të vogla në rusisht, ende gjuha kryesore e përdorur në Ukrainën lindore. Më pas, befas, ajo doli nga autostrada dhe u kthye në një zonë industriale.
“Ndoshta po mendoni, ‘Pse po shkojmë në këtë rrugë?”, pyeti ajo, duke qeshur me një entuziazëm të çuditshëm.
“E drejtë. E drejtë”, u pajtova me një buzëqeshje të zbehtë, duke tundur njërën dorë.
Ajo kurrë nuk e ndaloi makinën, por u kthye nga unë dhe më tha: “Po ndihem…”
Çfarëdo që ajo ndjente ishte një fjalë ruse që nuk e dija. Por, nga mënyra se si ajo më shikonte, dyshova se e kuptoja shumë mirë.
Ajo ndryshoi qëndrim për të sqaruar: “Epo, të gjithë e duan seksin, apo jo?”
Nuk mund ta besoja atë që po ndodhte. Antonina ishte 52 vjeç. Nëse do të vinte puna, unë mund ta mposhtja, por a ishte e armatosur?
“Unë thjesht dua të shkoj direkt në Dnipro”, u përgjigja.
“Ne do të shkojmë në Dnipro!”, tha ajo, duke më prekur qafën dhe flokët.
Për pjesën tjetër të udhëtimit, mërmërita përgjigjet për këtë dhe atë pyetje ndërsa mbaja njërin sy në hartën time. Ne, në fakt, po shkonim për në Dnipro, por nëpërmjet një rruge rurale që shkonte paralelisht me autostradën kryesore. Ndoshta ajo kishte dashur të shmangte postbllokun ushtarak në rrugën kryesore, por prekja e saj e përsëritur, së bashku me sugjerimet e çuditshme për seksin, e bënë udhëtimin thellësisht të pakëndshëm.
Kur arritëm më në fund në periferi nga ana veriore, m’u kujtua se i kisha ofruar të paguaja disa para për gaz dhe i dhashë asaj 200 hryvnya.
“Edhe një tjetër prej tyre?”, tha ajo dhe më mori nga dora kartëmonedhën e dytë prej 200 hryvnyash.
Nuk jam ndier kurrë në rrezik nga kriminaliteti në Ukrainë, por udhëtimi me veturë kristalizoi një mendim që po formohej: Kur praktikisht të gjitha burimet e shtetit po derdhen në mbrojtjen e tokës, njerëzit e këqij fillojnë të tregojnë veten. Antonina ndiente lirinë për të qenë vetvetja dhe nuk ishte e bukur.
Por, nëse anarkia delikate e luftës nxjerr në pah më të keqen te disa njerëz, një ditë pas atij udhëtimi me makinë pashë se si ajo mund t’i kthejë njerëzit e mirë në engjëj të afërt.
Pronari i një qendre të shpëtimit të kafshëve pranë Dnipros, i quajtur Shelter Friend, pranoi të më linte të shkoja dhe të filmoja, ndërsa përballeshin me një valë të paprecedentë kafshësh të braktisura nga pronarët e tyre që arratiseshin. Unë e kisha admiruar prej kohësh këtë strehimore dhe arrita të shihja nga afër se është pikërisht ajo që pretendohet të jetë: Punëtorët – disa prej të cilëve padyshim kishin histori të vështirë – përqafonin, pastronin dhe ushqenin kafshë që nuk do të kishin asnjë shans të jetonin pa këta njerëz.
Pastaj takova Alinën. Në mënyrë të pabesueshme, asaj iu kujtua që më pa në një dyqan pranë Popasnayas në dhjetor 2021, kur bëra një vizitë në vijën e parë të konfliktit të nivelit të ulët që ekzistonte para pushtimit të shkurtit.
Alina mund të kishte ikur në Perëndim vite më parë, por në vend të kësaj mbeti për t’u kujdesur për gjyshen e saj të sëmurë, duke punuar si shitëse në dyqan, edhe pse luftimet zhvilloheshin aty pranë. Më pas, kur filloi lufta në shkallë të gjerë në shkurt, ajo mbeti, duke u strehuar me gjyshen e saj, ndërsa artileria ruse godiste qytetin e tyre.
Sot, Alina po kujdeset për kafshët, disa me aftësi të kufizuara, të tjera të traumatizuara nga lufta, rreth punëtorëve dhe vullnetarëve të tjerë që kanë zgjedhur të qëndrojnë atje, edhe kur avionët luftarakë kalojnë lart dhe raketat shpërthejnë herë pas here në qytetin e afërt të Dnipros.
Unë munda të marr me vete një vështrim të vogël të ankthit të asaj jete, derisa u përpoqa të largohesha nga Ukraina lindore. Sirenat e sulmit ajror janë mjaft të shpeshta saqë kryesisht injorohen, por herët në mbrëmjen e 28 qershorit isha në stacionin kryesor të Dnipros, duke pritur për një tren që do të më çonte në perëndim, në Lviv. Gjysmë ore deri në nisje, tunda kokën brenda dhomës së pritjes. Dhjetë minuta më vonë një ushtar më shtyu në këmbë.
“I huaj, çohu”, tha ai, “Sulm ajror”.
Stafi dhe ushtarët po grumbullonin njerëzit në nënkalim nën platformat hekurudhore. Gjithnjë e më shumë njerëz u mblodhën në tunel, duke hedhur një sy në orët e tyre, ndërsa koha e nisjes për trenin për në Lviv po afrohej. Pastaj, në distancë, erdhi bumi i shpërthimeve. Dy raketa lundrimi të forcave ruse goditën qytetin atë ditë, një ngjarje që vetëm pak kohë më parë do të ishte lajmi i vetëm më i madh në tokë. Por, në realitetin e ri brutal të krijuar nga Kremlini, vdekja e dy civilëve nga raketat mezi u përmend në mediat botërore.
Atmosfera në tunel u duk si një atmosferë lehtësimi: raketat nuk na kishin goditur neve. Pezullimi mbaroi dhe brenda pak minutash na lanë të hipnim në trenin tonë.
Në Ukrainën e re, jeta thjesht vazhdon të ecë përpara. /REL/
