KASPAR VILLIGER
Kur njerëzit veprojnë me përgjegjësi vetjake kjo sjell shumë përfitime për shoqërinë. Ata që kujdesen për veten nuk janë barrë për të tjerët apo shoqërinë. Individi është gjithmonë i ngulitur në një komunitet. Kjo është arsyeja pse individi zhvillohet në ndërveprim dhe në shkëmbim me shoqërinë. Përgjegjësia personale është një send standard në “ofiçinën” liberale.
Në kuptimin më të gjerë, do të thotë të marrësh përgjegjësi për veprimet ose mosveprimet e veta dhe të jesh përgjegjës për pasojat e tyre. Në kuptimin më të ngushtë, do të thotë të organizosh jetën tënde me sa më shumë pavarësi që të jetë e mundur dhe të paguash koston me arritjet e tua. Gjëja e parë që duhet pasur parasysh është se nuk mund të ketë përgjegjësi personale absolute. Si njerëz, ne nuk jemi vetëm individë, por edhe pjesë e komuniteteve të të gjitha llojeve. Kjo çon në një reciprocitet të rëndësishëm, por edhe të cenueshëm: individi është i varur nga performanca e komunitetit, por komuniteti është gjithashtu i varur nga performancat e individëve. Kur njerëzit veprojnë me përgjegjësi, kjo ka shumë përfitime për shoqërinë.
Ata që kujdesen për veten nuk janë barrë për të tjerët apo shoqërinë. Kjo e bën atë një akt të rëndësishëm solidariteti. Kushdo që merr parasysh njëkohësisht elementin e përgjegjësisë duke marrë parasysh pasojat e veprimeve të tij për shoqërinë dhe mjedisin, redukton nevojën për rregullim shtetëror. Filozofi Otfried Höffe shkruan se institucionet shtetërore mund të frenohen aty ku lulëzojnë virtytet qytetare.
II
Në mënyrë që vetëpërgjegjësia të jetë në parim e mundur, nevojiten tri gjëra: lejimi, mundësia e dashja. Të tria këto nuk mund të merren si të mirëqena. E drejta (leja) për ta bërë këtë kërkon një sistem politik liberal dhe ky mund të jetë vetëm demokraci. Mundësia kërkon një mirëqenie të mjaftueshme. Vetëm kjo ju mundëson të bëni një jetë dinjitoze pa subvencione sociale dhe për shembull, të paguani asikuracione e të vini kursime. Megjithatë, krijimi i pasurisë varet nga faktorë të ndryshëm si liria ekonomike, arsimi, shëndetësia, talenti, shanset e barabarta.
Çështja e dashjes është më komplekse sesa duket në shikim të parë. Liria nuk është gjithmonë vetëm një bekim. Por liria mundëson edhe zgjedhjen e gabuar, e cila të sjell zhgënjim e frustracion. Kjo është arsyeja pse shumë njerëz i shmangen riskut të lirisë. Hulumtimi i psikologes behavioraliste Karen Stenner mbi “disponimin autoritar” të njerëzve ka treguar se për rreth një të tretën e njerëzve, kohezioni, siguria, siguria dhe konformiteti në kolektiv janë më të rëndësishme se pavarësia individuale dhe kërkimi i lirisë. Ata po kërkojnë udhëzim dhe kujdes, diçka që politika moderne paternaliste është e lumtur t’u ofrojë atyre.
Si rezultat, shumë njerëzve që do të kishin mundësinë për ta bërë këtë, u mungon dashja. Por ka edhe një burim tjetër të mosdashjes, që lidhet jo pak me prosperitetin: bollëku, rehatia me asistencën sociale, përfitimi qyl dhe të ngjashme. Shembulli më banal është çifti i pamartuar për arsye taksash, të cilët edhe me punë me kohë të pjesshme mund të bëjnë një jetë të bukur dhe të qetë, duke e ditur se qeveria do të japë mbështetje nëse u mungojnë kursimet në pleqëri.
III
Shtetet janë entitete jashtëzakonisht komplekse. Ata janë në thelb të suksesshëm kur u mundësojnë njerëzve të kenë liri, prosperitet dhe stabilitet. Shkalla në të cilën ndodh kjo varet nga një sërë faktorësh ndikues. Disa nga ato veçanërisht të rëndësishme do të përshkruhen më poshtë. Liria është e mundur kur shumica e njerëzve marrin përsipër përgjegjësinë personale dhe respektojnë lirinë e njerëzve të tjerë dhe kur rregullimi shtetëror kufizohet në gjërat thelbësore.
Prosperiteti mund të arrihet nga njerëzit kur liria lejon sa më shumë mundësi krijuese, kur performanca është e dobishme për individët e për grupet si dhe kur njerëzit bashkëpunojnë. Kushtet për stabilitet janë më komplekse. Në thelb, njerëzit duhet së pari të perceptojnë sistemin politik dhe rendin ekonomik si mjaftueshëm të drejtë. Për shkak se një pjesë e madhe e njerëzve kanë një refuzim të fortë dhe të lindur ndaj pabarazisë, një shoqëri ka nevojë për ekuilibër të mjaftueshëm social për të qenë e qëndrueshme dhe ka nevojë për një bazë të mjaftueshme vlerash dhe besimesh të përbashkëta për të formësuar sjelljen e saj.
Një parakusht i rëndësishëm për stabilitet është ndjenja themelore e sigurisë, e strehës dhe e solidaritetit. Kushdo që shikon këtë rrjet kompleks faktorësh ndikues do të vërejë menjëherë se shumë gjëra funksionojnë në drejtime të kundërta dhe nuk janë maksimalisht të arritshme në të njëjtën kohë. Vetëm disa shembuj të thjeshtë: Në një ekonomi konkurruese të suksesshme, pabarazia është e pashmangshme. Kjo mund të rrezikojë stabilitetin. Prandaj, rishpërndarja e mjaftueshme është e nevojshme për të siguruar stabilitet. Por nëse kjo shkon shumë larg, performanca nuk ia vlen më, gjë që rrezikon prosperitetin.
Kur liria abuzohet përtej një niveli të pranueshëm shoqëror, presioni politik për të rregulluar rritet, gjë që nga ana tjetër dëmton lirinë. Nëse ata që përfitojnë nga sistemi social i nevojshëm për të garantuar stabilitetin e përdorin me tepri atë, stimujt e performancës së atyre që duhet ta financojnë rishpërndarjen mund të bëhen aq më të vogla sa që burimet e rishpërndarjes kërcënojnë të thahen. Megjithatë, shteti modern i performancës dhe mirëqenies, i cili shoqërohet me kosto në rritje, nuk mund t’i lejojë vetes të ata që performojnë si kontribuues dhe taksapagues.
IV
Për shkak se përgjegjësia personale është një shtyllë e rëndësishme e një shoqërie të suksesshme dhe demokratike, stimujt politikë institucionalë duhet të vendosen në atë mënyrë që sa më shumë njerëz të jenë të motivuar për të dashur atë. Kjo përfshin struktura të zgjuara nxitëse të taksave dhe ligjit social që promovojnë përgjegjësinë personale dhe punën e bëjnë vetëshpërblyese. Këtu hyn në lojë parimi i meritokracisë: performanca duhet të jetë kriteri i vetëm për përzgjedhjen e për shpërblimin e ofiqarëve të shtetit dhe e menaxherëve të biznesit. Jo origjinën, rrjetin i miqve apo ryshfetin duhen përjashtuar. Tani e dimë se pabarazia sociale lëndon më pak ndjenjën e drejtësisë kur bazohet në performancë të dukshme dhe të matshme. Megjithatë, aftësia për të performuar varet gjithashtu nga shumë faktorë që mund dhe nuk mund të ndikohen, për shembull aksesi në arsim.
Prandaj, krijimi i mundësive të barabarta është një kërkesë qendrore e një rendi shoqëror të drejtë. Mundësitë e barabarta gjithashtu zgjerojnë kapitalin njerëzor në dispozicion të ekonomisë. Duke vepruar kështu promovohet prosperitetin. Megjithatë, meritokracia ka dy shtylla. Edhe njerëzit shumë të kualifikuar dhe të motivuar mund të mbeten të papunë, për shembull, nëse aftësitë e tyre papritmas nuk kërkohen më për shkak të ndryshimeve teknologjike. Kjo mund të çojë në probleme serioze psikologjike tek ata. Mënyra e vetme, por jo absolutisht e sigurt, për ta luftuar këtë është të mësuarit gjatë gjithë jetës dhe gatishmëria për të trajtuar gjëra të reja. Ky është problemi i parë.
E dyta: Të suksesshëm e shohin prosperitetin e tyre mbimesatar si të fituara përmes performancës dhe për rrjedhojë të justifikuara edhe kur ai vjen në fakt nga rrethana të favorshme e rastësore; ata priren t’i shohin më pak të favorizuarit si vetë përgjegjës për situatën e tyre. Këta të fundit nga ana tjetër, e konsiderojnë këtë qëndrim poshtërues. Por mungesa e vlerësimit social është helm për kohezionin e një shoqërie.
v
Me rritjen e prosperitetit dhe një shtet të zgjeruar të mirëqenies, dashja e shumë njerëzve duket se po zvogëlohet. Puna me kohë të pjesshme mund të jetë gjithashtu e mjaftueshme për një jetë të mirë, taksat mund të kursehen në këtë mënyrë dhe ndoshta mund të gjenden një ose dy zëra të ndihmës sociale nga të cilat mund të përfitoni. Balanca punë-jetë bëhet më e rëndësishme se puna.
Dhe në një shtet të lirë, askush nuk mund të detyrohet të punojë. Nuk është për t’u habitur që tri koncepte klasike të reklamave kanë rezultuar të jenë veçanërisht të suksesshme në zgjedhjet e këtij viti: përcaktimi i disave si kokë turku, të cilët mund të fajësohen për të gjitha problemet – këtë herë emigrantët – dhe premtimi i dhuratave që fshehin me hile kostot si dhe premtime për klientelën e vet në kurriz të të tjerëve, veçanërisht të pasurve. Megjithatë, kjo krijon pritshmëri që shteti nuk mund t’i përmbushë, gjë që ul besimin ndaj tij.
Politologu Manfred Schmidt flet për sfilitje strukturore të demokracisë. Problemi mbetet për ata që duan, por nuk munden. Edhe ata, ashtu siç sugjeron drejtësia dhe aversioni ndaj pabarazisë, duhet të kenë një jetesë me dinjitet pa përçmim. Këtu nevojitet shteti social. Por kjo kushton. Nuk kalon ditë pa u shfaqur diku nevoja urgjente për një përfitim të ri social. Dhe kushdo që ndjek diskutimet politike, do të vërejë lehtësisht se grupi i politikanëve që zhvillojnë ide me shpenzime të mëdha është më i madh se grupi i atyre që janë të shqetësuar për zhvillimin e tortës që do të shpërndahet. Bota kërcënohet jo vetëm nga mbishfrytëzimi i burimeve ujore, por edhe nga burimet e krijimit të vlerave.
VI Problemi i mungesës së vlerësimit social për ata që janë të pasuksesshëm dhe i mungesës së respektit për ata me më pak arsim mund të mos jetë aq i theksuar këtu (në Zvicër) sa në vendet e tjera, por duhet marrë seriozisht. Ndoshta nuk ka asnjë formulë magjike për të kapërcyer këtë hendek. Njerëzit mund të gjejnë vlerësimin social përmes punës vullnetare në klube ose fusha të tjera të shoqërisë civile, ose me angazhime politike që një punë e thjeshtë nuk u jep atyre. Kompanitë mund të japin kontribute të rëndësishme me një kulturë bashkëpunuese.
Një nevojë themelore e njeriut është që të ndihet i nevojshëm. Në një kulturë korporative bashkëpunuese, të gjithë punonjësit, nga stafi i pastrimit deri te menaxhmenti i përgjithshëm, do të ndjehen sikur po japin një kontribut të rëndësishëm për kompaninë. Respekti për të gjithë punonjësit është një shtyllë e një kulture të mirë korporative.
VII
Prandaj, vetëpërgjegjësia është një udhërrëfyes i rëndësishëm për qytetërimin. Ajo nuk duhet të zbehet në një shoqëri të lirë, demokratike, përndryshe liria dhe prosperiteti janë në rrezik. Megjithatë, ajo gjithashtu nuk duhet të riinterpretohet duke u kuptuar vetëm në mënyrë egoiste, ose si një e drejtë pretendimi pa detyrim për të kontribuar. Kjo është arsyeja pse kjo ky manual duhet të rifreskohet.
Kjo që gjërat të balancohen me kujdes, por edhe nxitjen e ndërgjegjësimit për rëndësinë e përgjegjësisë personale në familje, shkollë, ushtri, kompani apo pjesë të tjera të shoqërisë civile. /Panorama/
* Kaspar Villiger ishte anëtar i qeverisë zvicerane nga viti 1989 deri në 2003. Ky tekst është një leksion i mbajtur më 23 nëntor në ngjarjen Econnect të Econ Alumni, Universiteti i Cyrihut. Autori, ish-ministër zviceran
