ANASTAS ANGJELI
Pak muaj para se të fillonte lufta, gjithë mendimi ekonomik në debate dhe media ishte ndarë në dy grupe. Ata që mendonin se politikat e kapërcimit të vështirësive të pandemisë mund të sillnin inflacion dhe shumë të tjerë që mendonin se akoma kriza pandemike nuk kishte kaluar dhe se ekonomia edhe për një vit mund të ishte në stanjacion. Të parët që i frikësonte inflacioni, konsideronin problem të madh shtesën e emetimit të parave nga Bankat Qendrore për shkak të pandemisë, ndërsa të dytët i shqetësonte rritja e çmimeve të shumë lëndëve të para dhe sidomos të produkteve energjetike, të cilat po frenonin zhvillimin. Në kulmin e këtij debati shpërtheu sulmi rus ndaj Ukrainës. Ai diskutim që ishte vetëm në fillimit e tij, sot u bë dominant. Po tani çfarë do të ndodhe? Rimëkëmbja nga kriza e pandemisë ka qenë e jashtëzakonshme në shumë drejtime. Në zonën e euros, ajo ka qenë më e shpejtë dhe më e fortë se çdo rimëkëmbje pas krizës që nga Lufta e Dytë Botërore. Ky rikuperim u karakterizua nga një mospërputhje jashtëzakonisht e dallueshme midis ofertës dhe kërkesës, duke bërë që çmimet e shumë produkteve, përfshirë energjinë, të rriten në mënyrë të ndjeshme. Inflacioni dha shkëndijat e para të rritjes që shumëkush në atë moment e nominoi si reflacion.
Papritur filloi lufta në Ukrainë, pikërisht kur Evropa po konsolidonte rimëkëmbjen e saj tashmë në një fazë të avancuar. Në këto kushte psikologjia e luftës, sanksionet, rritja e madhe e çmimeve dhe shumë elemente të tjera të zhvillimit i bënë disa vëzhgues t’i shohin zhvillimet aktuale si fillimet e gjendjes së stagflacionit, që të kujton vitet 1970, kur një rritje e çmimeve të naftës mbyti rritjen ekonomike dhe i rriti nivelet e inflacionit të shumë vendeve në vlera dyshifrorë. Atëherë kjo gjendje ekonomike u quajt stagflacion. Dhe tashmë, në kulmin e kësaj lufte, nominimi i inflacionit si stagflacion ka filluar të përmendet duke bërë krahasim me vitet ‘70-të. Po përsëritet historia? A po hyjmë dhe sot në një fazë stagflacioni në Europë?
NDRYSHIMET STRUKTURORE TË KRIZËS ENERGJETIKE AKTUALE NGA AJO E VITEVE ‘70-TË.
Parashikimet në ekonomi kanë gjithmonë dilemat dhe risqet e veta. Sa e bazuar është frika për një rikthim të stagflacionit? A jemi në të njëjtën situate më atë të viteve 1970. Le të shohim më nga afër disa argumente dhe faktorë:
– Kur erdhi goditja e parë e çmimit të naftës në ekonominë globale të vitin 19731 , mesatarisht një fuçi naftë ishte e domosdoshme për të gjeneruar mesatarisht një rritje prej 1000 USD të PBB-së në vendet kryesore të zhvilluara. Më thjesht, për të rritur PBB të vendeve të zhvilluara me 1000 dollarë, do të duhet një fuçi nafte me çmimet korrente të atij viti. Sot, për të gjeneruar të njëjtin nivel prodhimi GDP e vendeve të zhvilluara (me çmimet e sotme afërsisht 20.000 USD) duhet më pak se gjysma e asaj sasie nafte. Kjo, për faktin sepse teknologjia ka bërë hapa shumë të mëdhenj në konsumin e naftës në të gjithë elementet e saj. Ulja e konsumit të naftës për njësi prodhimi si dhe rritja e burimeve alternative që e zëvendësojnë përdorimin e saj ka bërë që nafta të mos jetë më aq kushtëzuese për zhvillim sa ishte në vitet ‘70. Aq më tepër që përpjekjet për zëvendësimin e naftës me burime alternativë janë shumëfishuar dhe po shndërrohen në realitet. Është kjo një premisë fillestare që tregon një ndryshim strukturor të ekonomisë së viteve ‘70 me ekonominë e sotme. Në këtë ndryshim strukturor nafta nuk është më në qendër të zhvillimit ekonomik, por dalëngadalë po zhvendoset nga qendra drejt periferisë së zhvillimit.
– Goditja e çmimit të naftës nëe ekonominë europiane të atëhershme ndodhi në një mjedis të fortë inflacionist. Në vitin 1970, para fillimit të krizës energjetike, inflacioni në Europën Perëndimore ishte në nivelin 6.3%. Në vitin 1974, ai u rrit në 13.2% dhe tendenca në rritje në disa vende të saj vazhdoi edhe shumë më gjatë. Nga ana tjetër, rritja e pagave ishte 12% në 1972 dhe arriti në rreth 18% në 1974. Përgjigjja e politikës monetare ndaj kësaj spiraleje të rritjes së çmimeve dhe pagave ishte e pamjaftueshme për të siguruar fuqinë blerëse të njerëzve. Norma reale e interesit afatshkurtër ranë thellësisht në vlera negative në 1974 dhe kjo normë reale mbeti negative edhe për katër vitet e ardhshme, pavarësisht se inflacioni luhatej në norma dyshifrore. Si rezultat, pritshmëritë për inflacion të lartë u ngulitën në mendjet e punëdhënësve dhe punonjësve. Frikat inflacioniste krijuan pasiguri të paparë në politikat e zhvillimit makroekonomik, derisa Bankat Qendrore më në fund filluan luftën kundër inflacionit me politika monetariste.Në fillim të viteve 1980 erdhi një epoke tjetër e politikës ekonomike monetarizmi antikejsian që shume e quajtën koha e “Reganoekonomise” dhe shembullit më të pastër monetarist të “taçerizmit” anglez. Sot, duke filluar nga viti 2010 dhe deri në 6-mujorin e parë të vitit 2021, tregu evidentonte nivelin më të ulet të inflacionit për 10 vjetet e fundit duke u rrotulluar në nivelin e 1%-shit. Pra, rritja e çmimeve të naftës, ndryshe në vitet ’70, nuk gjeti ekzistent inflacion galopant dhe në disa vende të veçanta edhe tendenca deflacioniste.
– Shumë thonë që vërtet në vitet ‘70 kishin një krizë të madhe ekonomike ku inflacioni dhe stanjacioni kombinoheshin harmonikisht, por dhe sot lufta në Ukrainë erdhi pas krizës së pandemisë. Pra, kriza e sotme energjetike u parapri nga kriza e pandemisë.ekspertet ryshiminosiresave drimi eshte me i ion.ES?a me vemendje e situates dhe pergatitja per perballjen e metejshme me te m Kjo është e vërtetë, por pasojat janë të ndryshme. Më konkretisht:
a- Në tremujorin e dytë dhe të tretë të 2021, PBB-ja reale e zonës së euros u zgjerua me një normë vjetore prej afro 9%. Shkalla e papunësisë ra nga 8.1% në shkurt 2020, në 7.4% në prill të 2021. Gjatë së njëjtës periudhë, numri i punëtorëve në skemat e subvencioneve shtetërore ra nga 6.6% në 1.5% të fuqisë punëtore të zonës euro2 . Këto shifra tregojnë se lufta filloi kur ekonomia kishte tendenca të dukshme në rritje edhe kur në parashikimet me negative që do të analizojmë më poshtë mbeten dhe sot në rritje.
b-Në përgjithësi, ritmi i rimëkëmbjes gjatë verës së vitit 2021 ishte i jashtëzakonshëm dhe në të vërtetë shumë më i shpejtë nga sa pritej, kryesisht falë rritjes së dukshme të numrit të njerëzve që janë vaksinuar plotësisht. Duke pasur parasysh ritmin e jashtëzakonshëm të zgjerimit gjatë verës, pritej një moderim dhe një ngadalësim i dukshëm në muajt në vijim, si reagim normal i tregut. Sigurisht, pranohet mendimi se evidentohet në shqetësimet se ngadalësimi mund të jetë më i papritur dhe më i qëndrueshëm pasi rritja e çmimeve të energjisë dhe ndërprerjet e vazhdueshme të zinxhirit të furnizimit vazhdojnë në shumë degë prodhuese.
c-Ekonomia globale dhe e eurozonës po përjetojnë një ndryshim të thellë strukturor, edhe si rezultat i pandemisë. Nga njëra anë, kjo tregon një nevojë të konsiderueshme për të rialokuar burimet nga një sektor në tjetrin. Le të marrim si shembull energjinë dhe tranzicionin e gjelbër. Çmimet e naftës dhe gazit nuk ka gjasa të vazhdojnë të rriten me ritmin e jashtëzakonshëm që pamë edhe përtej verës se ardhshme. Në skenarin që çmimet më të ulëta të energjisë do të ndihmojnë ndjeshëm në lehtësimin e inflacionit gjatë vitit të ardhshëm 2023, pavarësisht se nuk është e qartë nëse çmimet e energjisë do të bien aq shpejt sa ato u ngritën. Por, përgjithësisht, kur një çmim i një produktit rritet shpejt, ai bie dhe shpejt dhe të gjitha projeksionet optimiste janë bazuar në këtë ligj.
Së fundi, ndryshe nga recesionet e mëparshme, bilancet e familjeve të zonës së euros kanë qenë kryesisht të padëmtuara nga pandemia, falë mbështetjes së paprecedent të politikës fiskale dhe monetare. Deri në fund të tremujorit të dytë të vitit 2021, familjet kishin grumbulluar një shumë të vlerësuar prej më shumë se 800 miliardë euro kursime që tejkalojnë nivelin e tyre para pandemisë, ose 7% të PBB-së së eurozonës para pandemisë. Pra, ndryshe nga vitet 1970 dhe pjesa më e madhe e dekadës së kaluar, tani po përballemi me një mjedis makroekonomik të karakterizuar kryesisht nga oferta e mangët dhe jo kërkesa e mangët.
PERSPEKTIVAT E RRITJES EKONOMIKE NË ZONËN E EUROS
A është një tronditje ekonomike e paprecedent ajo që po godet Evropën në vazhdën e pushtimit rus të Ukrainës? Do të jetë e lehtë për qeveritë apo bankat qendrore për ta menaxhuar edhe këtë krize? Mendoj se uniteti europian i treguar këto kohë është garancia më e madhe për të realizuar këtë objektiv. Megjithatë nuk duhet të anashkalohen disa elemente të rendesishme. Sot, ekonomitë dhe financat publike do të duhet të përballen me dy faktorë: nga njëra anë me zgjerimin e fortë të borxhit për shkak të normave veçanërisht të ulëta të interesit dhe, nga ana tjetër, me një rritje po aq të fortë të inflacionit. Kjo e fundit është shkaktuar kryesisht nga dyshimet për furnizimet me hidrokarbure ruse, pengesat në zinxhirët e prodhimit dhe shqetësimet për furnizimet me lëndë të para bujqësore. Le t’u referohemi shifrave mbi gjendjen e këtyre faktorëve. Më konkretisht:
– Në frontin e stabilitetit financiar, ekspozimi i bankave perëndimore ndaj Rusisë është i kufizuar. Ne e kuptojmë se institucionet më të ekspozuara janë UniCredit, Société Générale dhe Raiffeisen. Sipas KBC Asset Management, Raiffeisen gjeneron 32% të fitimeve të tij në degët e tij ruse. Në Rusi, banka ka 9% të totalit të kredive të saj. Unicredit dhe Société Générale gjenerojnë 6-7% të fitimeve të tyre në Rusi dhe huat e degëve të tyre përfaqësojnë rreth 2% të totalit.
– Në frontin e pengesave te zinxhirit te prodhimit disa të dhëna na bëjnë të mendojmë. Toni i grurit arriti në 435 euro në bursën e Parisit, me një rritje prej gati 40% në një javë. Që nga fillimi i vitit, bursa e Milanos ka humbur pothuajse 20% të vlerës së saj. Edhe këtë javë, fuçia e naftës arriti në 140 dollarë, një rekord për 14 vitet e fundit. Në terma afatgjatë, vetë tranzicioni klimatik rrezikon të vendosë çmimet nën presion3.
– Në frontin e kredisë, gjërat nuk janë më mirë. Familjet ulën borxhin në krahasim me krizën e vitit 2008, në të cilën kishte kontribuar një flluskë spekulative, ndërsa bizneset e rritën atë. Në të njëjtën kohë, një rritje e mprehtë e çmimeve të pasurive të paluajtshme u bë e përhapur.
SI PO VEPROHET NË KËTO RRETHANA?
Ndërsa për FED në SHBA qëndrimi ndaj politikes monetare dhe i interesave është më i përshpejtuar, pasi ditë më parë vendosi ndryshimin në rritje të interesit me 0.5 për Bankën Qendrore Evropiane, momenti është delikat. Në rrethana normale, do të kishte rritur tashmë normat e interesit për të parashikuar dhe kufizuar rritjen e çmimeve. Ajo me sa duket ka preferuar të mos e bëjë këtë, sepse ka frikë të krijojë tensione në tregjet e bonove dhe të vështirësojë pozitën e vendeve me borxhin më të lartë. Megjithatë pritet vendimi i saj në mbledhjen e radhës në këtë fundmuaji. Nisur nga këta faktorë ekspertët e BQE kanë ndërtuar tre skenarë të zhvillimit ekonomik të vendeve të BE-së. Te tabelën e mëposhtme kemi tre skenarët për dy tregues bazë të rritjes ekonomike dhe inflacionit.
Nëse analizojmë tre skenaret që modelet e BQE kanë përcaktuar luhatjet e nivelit të rritjes së PBB dhe të inflacionit mund të themi se në asnjë nga këto nuk paraqet stangflacion afatgjatë. Më konkretisht:
Në skenarin bazë rritja ekonomike për vitet 2021-2024, parashikohet konkretisht: 5,4%- 3,7%-2,8%-1,6%, në një kohë që inflacioni, po për të njëjtën periudhë parashikohet: 2,6-5,1- 2,1-1,9. Kjo do të thotë se vetëm në vitin 2022 kemi një rritje më të lartë të inflacionit nga rritja ekonomike dhe vetëm në këtë vit mund të flitet për elemente të stangflacionit. Nëse kjo gjendje nuk kalon 4 tremujore përcaktimi i mësipërm është i pavlefshëm.
Skenari tjetër që lidhet me zgjatjen e luftës deri në fund të prillit parashikon për vitet: 2021– 2024 këto të dhëna për PBB: 5,4%-2,5%-2,7%- 2,1%, ndërsa për inflacionin e së njëjtës periudhë: 2,6-5,9-2,0-1,6. Dhe këtu viti 2022 parashikohet me stangflacion, por nuk e dimë nëse do të zgjasë më shumë se 4 tremujorë.
Në skenarin me negativ tendencat janë këto: për GDP 5,4%-2,3%-2,3%-1,9% dhe për inflacionin 2,6%-7,1%-2,7%-1,9%. Në këto parashikime stasngflacioni vazhdon për më shumë se një vit dhe nëse marrim për bazë faktin se një vend quhet në stangflacion kur ka ta paktën më shumë se 4 tremujore në rënies mund të themi se këtu kemi të bëjmë me inflacion me të lartë sesa rritmi i rritjes së PBB. Parashikimet janë instrumente ku vërtetësia është e diskutueshme, por në të gjitha rastet japin një vështrim perspektiv të ekonomisë. Nëse nga të gjithë skenarët e mësipërm realizohet skenari i tretë, atëherë na presin 2 vite me vështirësi ekonomike.
Nëse ekspozimi i energjisë europiane ndaj Rusisë është mjaft i lartë, fotografia ndryshon rrënjësisht nga pikëpamja tregtare dhe financiare. Eksportet e mallrave në Rusi përfaqësojnë vetëm 0.6% të PBB-së së Bashkimit Evropian, ndërsa stoku i përgjithshëm i IHD-ve qëndron në rreth 2.3% të PBB-së së BE-së. Moska nuk është një destinacion, veçanërisht popullor për investitorët e BE-së: sanksionet që pasuan aneksimin Rus të Krimesë, rreziku politik dhe diversifikimi i ulët i ekonomisë nuk e bëjnë Rusinë – pa hidrokarbure – një partner ekonomik ideal. Prandaj, ekspozimi total është mjaft i kufizuar për Bashkimin Evropian dhe akoma më i reduktuar për ekonomitë e mëdha të Eurozonës.
Megjithatë, për disa shtete anëtare, një eliminim i mundshëm i tregtisë dhe i investimeve me Rusinë do të kishte një peshë të konsiderueshme: Lituania është e ekspozuar për më shumë se 8% të PBB-së së saj – kryesisht për shkak të lidhjeve të forta tregtare – dhe gjithashtu për Holandën vlera i kalon 5%, kryesisht për shkak të investimeve të larta që shkojnë nga vendi në Rusi. Moska gjithashtu peshon relativisht më shumë në IHD në Londër, Berlin dhe Paris, por ekspozimi total për të tria mbetet nën 2% të PBB-së. Ekspozimi i Italisë është edhe më i ulët: më pak se 1%, një shifër kombëtare pas së cilës, megjithatë, ka ekspozime më të mëdha, veçanërisht në nivel bankar, të kompanive individuale.
Me pak fjalë, edhe në skenarin më të keq të ndërprerjes së eksporteve dhe humbjes së burimeve të investuara në Rusi, efekti në PBB-në e vendeve kryesore evropiane do të ishte mjaft i kufizuar. Ka mundësi që gjatë vitit 2022 dhe muajve të parë të vitit 2023 të kemi në EU një rritje anemike dhe nja inflacion mbi 6%, por të gjithë specialistët dhe modelet ekonomike europiane, pranojnë se për 6-mujorin e dytë të vitit 2023 dhe gjithë vitit 2024 inflacioni nuk do të kalojë nivelin prej 2% dhe rritja nuk do të jetë më e vogël se 3% në zonën euro. Frika e stagflacionit do të kalojë më shpejt seç mendohet. /Panorama/
