Maqedonia e Veriut është një nga vendet e pakta në botë që ka një arsim plotësisht gjithëpërfshirës, domethënë, të gjithë fëmijët me aftësi të kufizuara pavarësisht nga shkalla, mundësitë dhe vështirësitë me të cilat përballen shkojnë në proces të rregullt arsimor. Përveç shkollës fillore, ligji i ri për arsimin e mesëm, i cili është në procedurë qeveritare, parashikon punësimin e asistentëve arsimorë në procesin mësimor dhe në shkollën e mesme. Por për ekspertët kjo gjë është krejtësisht e papranueshme. Sipas ekspertëve të konsultuar nga AIM, arsimi fillor ose i mesëm mund të ndiqet vetëm nga raste të lehta, ato që mund të përshtaten lehtësisht në sistemin arsimor, por jo nga njerëz me aftësi të kufizuara të konsiderueshme dhe të rënda dhe me probleme të rënda autistike.
Profesorët Ana Frichand – doktore e shkencave psikologjike, Elizabeta Tomevska Ilievska – doktore e shkencave pedagogjike dhe Goran Ajdinski nga Instituti për arsim special dhe rehabilitim, të gjithë nga Fakulteti Filozofik në Universitetin “Shën Qirili dhe Metodi”, besojnë se sistemi nuk është i gatshëm për reforma të tilla. Si fillim, lind pyetja, sa të gatshme janë shkollat për të qenë gjithëpërfshirëse, a janë plotësisht të pajisura me pedagog, psikolog dhe defektolog, sa rampa hyrëse, dhoma speciale, mjete didaktike, metoda, por edhe sa janë të përgatitur mësimdhënësit.
“Do të thoja jo për këtë lloj të inkluzionit. Çdo shkollë duhet të ketë një ekip të kompletuar profesional me pedagog, psikolog, defektolog. Asistentët arsimorë janë shumë mbështetës, por sa sa mund të ndihmojnë ata në aspektin profesional dhe sa janë profesionalë personat që merren si asistentë arsimorë”, shprehet profesoresha Tomevska – Ilievska.
Edhe profesor Ajdinski ndan qëndrimin e njëjtë se jo të gjithë mund të ndjekin arsimin fillor ose të mesëm.
“Kjo është krejtësisht e papranueshme për ne ekspertët. Rastet e lehta mund të shkojnë, ata që mund të përshtaten lehtësisht në sistemin arsimor, ku gjithashtu do të kenë nevojë për shumë ndihmë. Por, njerëzit me aftësi të kufizuara të konsiderueshme dhe të rënda dhe me probleme të rënda të autizmit nuk munden. Pengesa është gjithmonë aftësia e kufizuar intelektuale”, thekson Ajdinski.
Profesoresha Frichand thekson se inkluzioni në arsimin e mesëm do të sjellë shumë sfida, të cilat do të duhet të trajtohen nga mësimdhënësit dhe shërbimet profesionale.
“Është e detyrueshme që shkollat të pajisen plotësisht para se kjo të fillojë, si infrastruktura ashtu edhe stafi, të kenë shërbime të plota profesionale me edukator të veçantë, pedagog dhe psikolog . Secili ekspert në fushën e tij të ndihmojë dhe të punojë. Të ketë zgjidhje infrastrukturore. Mësimdhënësit të trajnohen deri në pikën ku ata dinë të afrohen, si të zhvillojnë mësimin, si të merren me momente të caktuara të sjelljes, etj., Në mënyrë që të mund të funksionojë. Sistemi duhet të jetë funksional dhe duhet të jemi gati me gjithçka”, thekson Frichand.
Arsimi inkluziv është problem i hidhur në shoqëri
Sistemi arsimor në vend, sipas Tomevska – Ilievska, po përballet me një sërë problemesh të vështira dhe të hidhura në dekadat e fundit. Një nga problemet e tilla është arsimi inkluzib i nxënësve me aftësi të kufizuara, në arsimin fillor, dhe tani pritet që përfshirja e kësaj kategorie të nxënësve në arsimin e mesëm të rregullohet me ligj.
“Nuk besoj se ka profesor, psikolog, pedagog, defektolog, që është kundër reformës në arsim. Por gjithmonë lind pyetja, nëse duhet të zbatohet kjo lloj reforme dhe me këtë lloj dinamike kohore dhe sa i gatshëm është sistemi ynë për t’iu përgjigjur reformave. Së pari, a ka profesorë ekspertë dhe kompetentë, ekipe ekspertësh për t’iu përgjigjur këtyre pyetjeve. A janë shkollat tona, institucionet tona arsimore në formë në aspektin logjistik, materiale-teknike, të përgatitur në aspektin didaktik, metodik të të pranuar një kategori të tillë nxënësish. Sa herë që bëhet një reformë e tillë, është e pashmangshme të konsultohet komuniteti shkencor/opinioni profesional për të pasur një realizim shumë më të mirë dhe implementim në realitet”, thekson Tomevska-Ilievska.
Lidhur me gatishmërinë e sistemit për hyrjen e fëmijëve me aftësi të kufizuara intelektuale në procesin arsimor, shtrohet edhe pyetja se sa fakultetet, të cilat prodhojnë mësimdhënës dhe profesorë të ardhshëm, i aftësojnë studentët për të realizuar mësimdhënie cilësore, e cila do të ketë rezultate të mira jo vetëm me personat me lloje të ndryshme të aftësive të kufizuara, por edhe me të gjithë studentët në përgjithësi.
“Në sisteme të zhvilluara arsimore ka pediatër, doktorë, kaudër mbështetës mjekësor, dhoma të veçanta në të cilat nxënësi mund të qetësohet, të pushojë, etj. Për këtë arsye, konsiderojmë se varësisht nga lloji i aftësisë së kufizuar dhe mënyrës, sistemi absolutisht nuk është i gatshëm për inkluzion të plotë, thekson profesoresha e shkencave pedagogjike.
Arsimi i plotë gjithëpërfshirës është një dështim total edhe për profesorin Ajdinski. Këtë, sipas tij, e dëshmojnë edhe punimet e diplomimit dhe masterit nga nxënësit, ai vëren se shumë shkolla nuk kanë ekipe profesionale, nuk kanë infrastrukturë adekuate, ashensorë, tualete…
“Nuk mund të flasim për përfshirje të zakonshme, për inkluzion të kombinuar, e jo inkluzion total, që për ne është një zgjidhje shumë fatkeqe dhe shpresojmë që kjo të ndryshojë shumë shpejt. Shkolla duhet të përgatitet si për fëmijët me aftësi të kufizuara zhvillimore ashtu edhe për prindërit që kanë fëmijë me aftësi të kufizuara zhvillimore, por edhe për ata që nuk kanë fëmijë të tillë, të ketë një ekip plotësisht inkluzib defektolog, psikolog dhe pedagog, pa të cilin nuk mund të flasim për inkluzion, kjo është çmenduri”, është decid Ajdinski.
Inkluzioni në shkollat e mesme është një sfidë e re
Inklizioni në arsimin e mesëm, sipas profesorit dhe doktorit të shkencave psikologjike Frichand, do të sjellë shumë sfida që do të duhet të trajtohen nga ata që do të përfshihen drejtpërdrejt në procesin edukativo-arsimor. Mbi të gjitha, mësimdhënësit dhe shërbimet profesionale. Por para se të fillojë procesi, ai beson se nevojitet pajisje e kompletuar infrastrukturore dhe kadrovike e shkollave
“Nuk e di nëse do të jetë problem, por do të jetë një sfidë serioze, kjo është definitive. Si do t ‘ia dalim? Ndoshta me suksese të ndryshme. Por, derisa të plotësohen parakushtet minimale bazë, të cilat janë të nevojshme që ne të jemi në gjendje ta zbatojmë atë, do të jetë e vështirë për ne”, shton Frichand.
Kjo çështje, thekson ajo, nuk toleron improvizim.
“Nuk ka vend për improvizim. Si psikologe zhvillimore, jam e shqetësuar për këtë. Zhvillimi i çdo fëmije pa marrë parasysh se me çfarë sfide përballen është jashtëzakonisht i rëndësishëm dhe këtu nuk ka vend për improvizim. Duhet të trajtohet në mënyrë profesionale dhe me shumë kompetencë, njohuri dhe seriozitet”, nënvizon Frichand.
Ajdinski beson se gjithëpërfshirja e plotë në procesin arsimor do të shkaktojë probleme më të mëdha në shkollat e mesme ku fëmijët trajnohen për një profesion të caktuar, madje edhe në arsimin e mesëm.
“Nuk mund t’i bëjmë qendra rehabilitimi shkollat e mesme. Le të ndihmojmë me përfshirjen, por ka fëmijë me aftësi të kufizuara intelektuale që nuk mund të ndjekin arsimin fillor, e jo më atë të mesëm. Në periudhën e ardhshme, shumë fëmijë me autizëm do të vijnë dhe ka një nevojë të madhe për ndihmë. Është një rrethanë fatlume që defektologët kanë filluar të punësohen edhe në shkollat e mesme, por për fat të keq, dhe domosdoshmërisht, më shumë defektologë do të duhet të punësohen në shkollat e mesme dhe fillore, jo vetëm në një, konsideron profesori.
Veprimi i inkluzionit në procesin e rregullt arsimor tabu temë
Reagimet e disa nxënësve ose prindërve për përfshirjen e një fëmije me aftësi të kufizuara intelektuale në klasën ose paralelen e tyre janë pritur vazhdimisht me dënim në shoqëri. Por pyetja se si reflektohet inkluzioni në procesin e rregullt arsimor mbetet tabu temë.
“Personat me zhvillim atipik veprojnë shumë ndryshe në procesin e rregullt arsimor. Pyetja është shumë e vështirë dhe e shtresuar, zakonisht nuk flitet për atë temë. Së pari, është si temë tabu, dhe së dyti, është shumë e rëndësishme që mjedisi dhe familjet nga vijnë nxënësit e tjerë, aq sa përgatiten nga prindërit e tyre që në klasë të ketë një nxënës të tillë, si të sillet, të veprojë, të ndihmojë, të ketë një kohezion të mirë pozitiv shoqëror. Ka nxënës që vijnë nga familje të ndryshme, me shkallë të ndryshme arsimore dhe kulturore, sjellje stereotipike, por edhe një manifestim të ndryshëm të tipareve zhvillimore të një nxënësi prej 12 dhe 17, 18 vjetësh”, sqaron Tomevska – Ilievska.
Kjo, thekson ajo, ka ndikim shumë të vështirë në të gjithë procesin arsimor, duke përfshirë mësimdhënësit.
“Megjithatë, ka edhe studentë të tjerë me të cilët duhet të ketë qasje individuale, duhet të ketë aktivitete të veçanta të përgatitura, punë ndihmëse, materiale didaktike … Ngarkesa e rëndë e punës dhe pesha e mësimdhënësit. Së dyti, sa kompetencë profesionale ka mësuesi, ai mund të
dëshirojë, por a di ai të punojë me atë nxënës, e me këtë raast ka studentë të tjerë që po përparojnë, dhe ka edhe nxënës të talentuar. Ka kategori të ndryshme në klasë”, sqaroi profesoresha.
Në mënyrë ilustruese, çfarë do të ndodhë nëse dy persona me aftësi të ndryshme të kufizuara hasen në një klasë me 30 nxënës. Nga njëra anë, një mësimdhënës, i cili punon me të gjithë nxënësit dhe dy asistentë arsimorë, të cilët në të njëjtën kohë duhet të punojnë me nxënësit me aftësi të kufizuara.
“E gjithë puna nuk mund t’i bjerë asistentit arsimor. Besoni se një numër pyetjesh janë gjithashtu të hapura si një sfidë me të cilën përballet komuniteti akademik dhe profesional dhe mësimdhënësit. Duhet t’u jepet mbështetje edhe mësimdhënësve duhet të përgatisin shokët e klasës në klasë se si do t’i pranojnë ata dhe si t’i ndihmojnë ata nxënës….”, shton Tomevska – Ilievska.
Profesori nga Instituti për Arsim Special dhe Rehabilitim, i cili deri vonë quhej Instituti i defektologjisë, theksoi se ata angazhohen për inkluzion, ligjërojnë inkluzion dhe trajnojnë studentët për arsim inkluziv.
“Është e domosdoshme. Inkluzion po, por jo me çdo kusht, dhe vetëm për ata që mund të përshtaten, rastet më të lehta, dhe ata ende do të kenë nevojë për ndihmë. Normalisht, nëse shkolla nuk është e gatshme, nëse mësimdhënësit nuk janë të gatshëm, nëse nuk ka staf profesional, nuk është vetëm asistenti arsimor, atëherë problemi është për mësimdhënësin, i cili duhet të zbatojë procesin arsimor. Përfshirja e imponuar është një gjë e bukur, por të merret parasysh se kush duhet të përfshihet dhe kjo të merret shumë tërësisht dhe seriozisht. Për fat të keq, jemi larg kësaj”, vëren Ajdinski.
Asistentët arsimorë janë shumë mbështetës, por cili është profesionalizmi i tyre
Asistentët arsimorë janë shumë mbështetës për personat me aftësi të kufizuara dhe familjet e tyre, por sa profesionistë janë ata. Nëse me një deri në dy trajnime trajnohen në mënyrë që ata të jenë përgjegjës për atë nxënës.
Ndër asistentët arsimorë, siç theksoi Ajdinski, ka nga të gjitha profilet arsimore, por megjithatë disa ditë trajnimi nuk janë të mjaftueshme për të qenë në gjendje të punojnë me një fëmijë me aftësi të kufizuara. Nuk mund të krahasohet as në distancë me një defektolog, i cili ka katër vjet arsim profesional, ka kaluar provimet, ka kaluar literaturën dhe praktikën.
“E vetmja pikë e ndritshme janë asistentët arsimorë, të cilët janë domosdoshmërisht të nevojshëm në këtë zgjidhje fatkeqe. Është një rrethanë e madhe lehtësuese për prindërit, një gjë e mirë për fëmijët, madje edhe për mësimdhënësin. Që dikush ta marrë fëmijën nga shtëpia për ta çuar në shkollë, për ta ndihmuar me materialin, për ta kthyer. Ky është një lehtësim i madh për fëmijën, por ai ka nevojë për trajtim individual në mësimdhënie, edhe kur bëhet fjalë për përfshirjen, që t’i kushtohet vëmendje nga një defektolog, dhe mësimdhënësi të ketë njohuri të caktuara”, thekson Ajdinski
Mbështetja, sipas Tomevska – Ilievska, nuk do të thotë vetëm ndihmë për nxënësin për të hyrë në klasë, për të përmbushur nevojat e tyre fiziologjike, etj.
“Kemi një proces arsimor me plane dhe programe zyrtare që duhet të zbatohen për këtë kategori nxënësish. Për ta përgatiten plane të veçanta arsimore, sipas nivelit të aftësisë së kufizuar, sa mund të përgjigjet dhe arritjes minimale të njohurive. Ekziston komponenti arsimor, socializimi dhe çështje të tjera për të cilat mendoj se sistemi duhet të jetë i përgatitur mirë”, shprehet Tomevska – Ilievska.
Sipas saj, nuk ka vlerësim sa i përket cilësisë, cilat janë profilet e asistentëve arsimorë, cili është formimi i tyre arsimor, cilat janë rezultatet që ata arrijnë.
Ky vend është një nga vendet e pakta në botë me inkluzion të plotë në procesin arsimor
Vendi ynë është një nga të paktët, ka vetëm dy ose tre në botë, me një arsim tërësisht gjithëpërfshirës. Ndërprerja e veprimtarisë së saj të shkollave fillore speciale, klasat speciale, institutet dhe institucionet dhe shndërrimi i tyre në qendra burimore për ekspertët është krejtësisht e papranueshme.
Profesor Ajdinski e përmend si shembull Danimarkën, një nga vendet e pakta me rreth 95 për qind arsim të suksesshëm inkkuziv, por jo për aftësinë e kufizuar intelektuale, për të cilën ata kanë shkolla, institute dhe institucione speciale. Kështu është në Holandë, Belgjikë, Angli, Amerikë…
“Italia, nga ana tjetër, ka një model krejtësisht të ndryshëm, ka një arsim tërësisht gjithëpërfshirës nga shumë kohë më parë. Nëse ka 15 ose 20 fëmijë me aftësi të kufizuara intelektuale të konsiderueshme dhe të rëndë në një shkollë, ka të paktën pesë mjekë të arsimit special, një mjek, një infermiere, një terapist, një terapist muzikor, një ekip të plotë mjekësor dhe të arsimit special. Pastaj mund të flasim për arsim plotësisht gjithëpërfshirës. Nëse prindi nuk është i kënaqur dhe dëshiron që fëmija i tyre të ndjekë arsimin special, atëherë ata kanë mundësinë të paguajnë për të shkuar në një shkollë private”, thekson Ajdinski.
Këtu në Maqedoni, nënvizoi ai, nëse prindi nuk është i kënaqur duhet të kthehet në arsimin special, por atje nuk kanë aktivitet arsimor.
“Duhet patjetër t’ia dalin disi. Duhet të gjendet një mënyrë, edhe pse ato janë qendra burimore, për t’i siguruar atij arsimim, prindi ka të drejtë. Nëse fëmija ka të drejtë të përfshihet, ai/ajo ka të drejtë të kërkojë të jetë edhe në arsim special. Për fat të keq, disa fëmijë nuk mund ta ndjekin procesin arsimor në disa shkolla”, shprehet Ajdinski, duke theksuar se duhet të ketë një sistem institucional për aftësi të kufizuara të konsiderueshme dhe të rënda edhe për fëmijët me forma më të rënda të autizmit.
Nevoja për një asistent i la nxënësit autikë jashtë bankave të shkollave të mesme në Strugë
Procesi i përfshirjes në shkollat e mesme ende nuk ka filluar. Por nevoja për asistentë arsimorë shfaqet edhe atje. Vështirësi të tilla u përballën nga drejtoresha e shkollës së mesme “Ibrahim Temo” në Strugë, Besime Jonuzi, ku përfshihen tre deri në pesë nxënës në vit.
“Kemi një nxënës të tillë që tashmë është maturant. Pa një asistent me mbështetjen e mësimdhënësve dhe shokëve të klasës, ai arriti vitin e tij të katërt. Këtë vit shkollor kemi tre nxënës me aftësi të kufizuara zhvillimore, njëri prej të cilëve është nxënës me formë të rëndë të autizmit”, shprehet Jonuzi.
Me lejen e Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës, vajza ishte regjistruar në një proces të rregullt arsimor, por ajo kishte nevojë për një asistente arsimore, për të cilën nuk morën mbështetje financiare as nga Ministria dhe as nga Komuna e Strugës.
“Me Këshillin e shkollës u dalorduan që shkolla të ndajë nga mjetet e veta një shumë minimale për të paguar asistentin arsimor me kusht që prindi ta gjejë atë. Prindi nuk mund të gjente një asistent, askush nuk pranoi për shkak të shumës së ulët. Nxënësi mbeti jashtë procesit arsimor, sepse nuk mund të siguronim një asistent për shumën që shkolla mund të ndante”, theksoi Jonuzi.
Rasti, sipas drejtoreshls, ishte një motiv për të organizuar seminar për stafin mësimdhënës në shkollë me profesorë nga Fakulteti Filozofik. Secili nga ekspertët kishte prezantim në pjesën e tyre profesionale, por ata janë unanimë se me një ligjëratë prej një ose dy ditësh mund të ndihmojnë mësimdhënësit në procesin e njohjes, por gjithsesi nevojitet përgatitje profesionale për t’u përballur me situatat që mund t’i shkaktojnë nxënësit me aftësi të kufizuara intelektuale.
“Kemi një numër të madh pyetjesh dhe dilemash që duhet zgjidhur. Trajnimi është kompensim, ajo që sistemi ynë nuk bëri në arsimin e lartë për t ‘i mundësuar ata dhe në çfarë niveli mësimdhënësit duhet të jenë në gjendje të njohin një nxënës me zhvillim atipik dhe si të veprojnë gjatë orëve për të realizuar mësimin”, tha Tomevska Ilievska.
Psikologu, siç theksoi profesoresha Frichand, ka një vend të domosdoshëm në të gjitha aspektet sociale për t’u pranuar nga nxënësit tipikë, ata që devijojnë nga zhvillimi tipik në një farë baze, janë disi të ndryshëm. Të përgatisë nxënësit në klasë dhe prindërit e tyre, të rrisë ndërgjegjësimin për pranimin dhe mirëkuptimin e dikujt që është i ndryshëm nga ata. Përveç në orë, nxënësi duhet të pranohet edhe jashtë procesit arsimor.
Seminari është i rëndësishëm për stafin profesional, mësimdhënësit e shkollave të mesme, prindërit dhe, më e rëndësishmja, për nxënësit dhe është i pari i këtij lloji në vend.
