Me taktika të reja, më pak represive, vende si Serbia po përdorin mjete shumë efektive për të manipuluar opinionin publik.
Kështu shkruan e përditshmja amerikane New York Times, duke shtuar se kur COVID-19 mbërriti në Evropën Lindore në pranverën e vitit 2020, një gazetare serbe zbuloi një mungesë të madhe të maskave dhe pajisjeve të tjera mbrojtëse. Ajo u arrestua duke u akuzuar për nxitje të panikut.
Gazetarja Ana Laliq u lirua shpejt dhe madje mori një falje publike nga qeveria në atë që dukej si një fitore e vogël kundër represionit të presidentit autoritar të Serbisë, Aleksandar Vuçiq.
Megjithatë për javë të tëra, Laliq është trajtuar si tradhtare nga shumica e medieve serbe, të cilat janë gjithnjë e më shumë nën kontrollin e Vuçiqit dhe aleatëve të tij, ndërsa Serbia përdor taktika të përdorura në Hungari dhe demokraci të tjera në rënie gjatë epokës së ish-komunistëve.
Shtypja e zërave kritikë e ndihmoi shumë Vuçiqin edhe tenisin Novak Gjokoviq, ku refuzimi i vizës nga Australia u paraqit si një fyerje e padurueshme për kombin serb. Pak media të pavarura në përgjithësi e mbështesin atë, por kanë një qasje më të ekuilibruar.
Sipas drejtorit ekzekutiv të grupit të pavarur të vëzhguesëve Birodi, Zoran Gavriloviq, televizioni është bërë aq i njëanshëm në mbështetjen e Vuçiqit sa Serbia është “bërë një eksperiment i madh sociologjik për të parë se sa larg dhe në çfarë mase media përcakton opinionin publik dhe zgjedhjet”.
Serbia dhe Hungaria – vende që kryesojnë atë që Instituti V-Dem, një grup kërkimor suedez, e përshkroi vitin e kaluar si një “valë botërore e autokratizimi” – në muajin prill do të mbajnë zgjedhjet e përgjithshme për të testuar nëse kontrolli i medias funksionon.
Një sondazh i fundit i Byrosë së Raportimit të Televizionit Serb tregoi se në periudhën tre mujore që nga shtatori 2021, Vuçiqit iu dhanë më shumë se 44 orë hapësirë, 87 për qind e të cilave janë pozitive, krahasuar me tre orë për partinë kryesore opozitare, prej të cilave 83 për qind ishte negative.
Pothuajse të gjitha raportimet negative të mediave për Vuçiqin u shfaqën në N1, një kanal i pavarur informativ që transmetoi artikujt e Ana Laliqit për COVID-19.
Megjithatë, një luftë e ashpër për pjesën e tregut po zhvillohet midis ofruesit kabllor SBB – i cili është “mikpritësi” i N1 dhe kompanisë shtetërore të telekomunikacionit Telekom Srbija.
Telekom Srbija së fundmi bëri një lëvizje që shumë e konsideruan një përpjekje të paligjshme për ta bërë SBB më pak tërheqëse për shikuesit, kur kërcënoi SBB me të drejtat për të transmetuar futbollin anglez, duke ofruar 700 për qind më shumë para.
Përkrahësit e qeverisë drejtojnë pesë kanale të mëdha televizive në Serbi, duke përfshirë shërbimin publik të dyshuar neutral RTS. Televizionet e vetme në Serbi që i japin hapësirë opozitës dhe i shmangen lavdërimit të Vuçiqit janë kanali informativ kabllor Solak N1 dhe TV Nova. Pa to, Serbia do të “rrëshqiste në epokat e errëta si Koreja e Veriut”.
Në çdo vend, forcat e sigurisë – të cilat dikur shtypnin zërat kritikë gjatë komunizmit – kanë zëvendësuar kompanitë shtetërore dhe të varura nga shteti, të cilat shpesh ushtrojnë shumë presion mbi mediet.
Në Serbi, hapësira mediatike për zërat kritikë është zvogëluar deri më tani, deklaroi Zoran Sekuliq, themelues dhe redaktor i një agjencie të pavarur lajmesh, se niveli i kontrollit, direkt dhe indirekt, si ishte në vitet 1990 nën Millosheviqin prej të cilit Vuçiq ishte ministër i Informacionit.
Gazetarët shtoi Sekuliq, nuk po vriten më, por sistemi i kontrollit është ende aty, vetëm se ai është “përmirësuar dhe përsosur” për të siguruar manipulim, pa përdorimin e forcës.
Dragan Djilas, kreu i partisë kryesore opozitare serbe dhe ish-njeri i medias, u ankua se ndërsa Vuçiq mund të fliste për orë të tëra pa ndërprerje në kanalet kryesore televizive serbe, politikanët e opozitës në përgjithësi shfaqeshin vetëm si objektiva sulmesh.
“Unë jam si një aktor në një film pa zë,” deklaroi ai.
N1, i vetmi kanal që ndonjëherë i jep hapësirë, ndiqet gjerësisht në Beograd, kryeqytet, por është i bllokuar në shumë qytete dhe qyteza ku kryebashkiakët janë anëtarë të partisë së Vuçiqit.
Edhe në Beograd, kompania kabllore në të cilën transmeton N1 ka probleme me hyrjen në ndërtesat e banimit të ndërtuara nga investitorët me lidhje të ngushta me qeverinë.
“Në një kompleks të ri të madh banimi në ndërtim e sipër për anëtarët e shërbimeve të sigurisë pranë Beogradit, për shembull, ata refuzuan të instalonin infrastrukturën e televizionit kabllor SBB”, tha kompania.
Shikuesit e kanaleve pro-qeveritare “jetojnë në një botë paralele”, deklaron Zeljko Bodroziq, president i Shoqatës së Pavarur të Gazetarëve të Serbisë.
Kanalet si TV Pink, stacioni kombëtar më popullor, i cili transmeton reality show me eksplicite seksuale, si dhe deklaratat e gjata të Vuçiqit, thekson ai, “jo vetëm indoktrinojnë, por edhe mashtrojnë njerëzit”.
Bashkimi Evropian e ka kritikuar vazhdimisht Vuçiqin për mungesën e pluralizmit mediatik, por ata nuk insistuan në këtë, sepse nuk donin që Serbia t’i drejtohej Rusisë apo të shkaktonte probleme në Bosnjën dhe Hercegovinën fqinje.
Kjo i dha Vuçiqit lirinë për të zgjeruar kontrollin e medias, të cilën Rasa Nedeljkov, drejtoresha e programit të Qendrës së Beogradit për Kërkime, Përgjegjësia e Transparencës, e përshkroi si “skeleti i të gjithë sistemit të tij”.
Në një farë mënyre, thekson Nedeljkov, hapësira në Serbi për mediat kritike tani është më e vogël se sa ishte në kohën e Millosheviqit, kur “ai nuk i interesonte shumë nëse do të kishte kontroll të plotë” dhe nuk “prekte” media të ndryshme rajonale.
“Vuçiq tani po mëson nga gabimi i Millosheviqit”, thotë Nedeljkov.
Vuçiq dhe aleatët e tij, thekson ai, “nuk tolerojnë asgjë që është ndryshe”.
Dikur mediat e fuqishme të pavarura janë joshur gradualisht në anën tjetër. Stacioni radiofonik B92, i cili kritikonte rregullisht Millosheviqin gjatë luftërave të viteve 1990, për shembull, tani është në pronësi të një mbështetësi të Vuçiqit dhe kryesisht shërben si një degë e qeverisë.
Gazetarët dhe të tjerët që kundërshtojnë Vuçiqin janë viktima të sulmeve nga tabloidët besnikë ndaj autoriteteve.
Solak, presidenti i United Group, për shembull, u shpall “mashtruesi më i madh serb”, i cili po lufton për Serbinë dhe një tradhtar që punon për armiqtë e huaj të Serbisë.
Ai, i cili jeton jashtë Serbisë për shkak të rrezikut për sigurinë e tij, tha se ishte sulmuar aq shpesh sa që, kur nuk ishte kështu, e thirrën miqtë e tij dhe e pyetën se, “çfarë ka ndodhur? a je mirë?”.
