Rudina Koromani
Fjalët e pista fshihen, censurohen, nuk u thuhen fëmijëve … por, të gjithë e dimë që ekzistojnë e madje përdoren nga shumë individë. Konsiderohen fjalë të pista ato fjalë që nuk pranohen hapur socialisht e që quhen të papërshtatshme, të pahijshme, vulgare, tabu, toksike, fjalë seksiste, sharje, mallkime etj. Gjithsecili nga ne e ka thënë qoftë dhe një herë të vetme një fjalë tabu – kur ngasim makinën, kur jemi në tension apo në mes të një debati. Atëherë, fjalët e pahijshme dalin me shpejtësinë e dritës. Kemi familjarë e miq përreth që flasin dhe i kanë në fjalorin e përditshëm këto fjalë që jo gjithkush i thotë ose kanë kujdes t’i shprehin në disa qarqe të caktuara shoqërore apo publikisht. Disa ndihen shumë keq teksa i dëgjojnë ato, ndaj e natyrshëm lind pyetja: A duhen thënë fjalët e pista?
Fjalët vulgare bëjnë pjesë në gjuhën konotative – një mënyrë simbolike dhe figurative e shprehjes së informacionit (Jay dhe Janschewitz, 2008), duke përfaqësuar një tipar gati universal të gjuhës (Lan Lancker dhe Cummings, 1999). Sipas studimeve, fjalët e pista kanë valencë të lartë emocionale, ndihmojnë në shfryrjen e emocioneve negative, duke ndihmuar në nxjerrjen jashtë të këtyre emocioneve të forta – si inati, frustrimi apo dhimbja. Hulumtimet kanë treguar se përsëritja e fjalëve të pista mund të jetë një mënyrë efektive për të rritur tolerancën ndaj dhimbjes fizike (Stephens et al., 2009; Stephens dhe Umland, 2011; Robertson et al., 2017) dhe në uljen e dhimbjes sociale që shoqërohet me ostracizmin – përjashtimin nga shoqëria të një grupi (Philipp dhe Lombardo, 2017).
Në librin e saj Sharjet të bëjnë mirë: Shkenca e mahnitshme e gjuhës së keqe, studiuesja angleze e fushës së inteligjencës artificiale, Emma Byrne, shkruan se njerëzit me gjendje të rënduar neurologjike humbasin aftësinë për të folur fjalë të rregullta, por nuk e humbasin aftësinë për të sharë. Sipas saj, sharjet ofrojnë çlirim emocional dhe përmirësojë produktivitetin. “Thjesht duhet t’i japim respektin e ndyrë që e meritojnë”, shprehet ajo.
Jo të gjithë personat mund t’i përdorin fjalët e pista. Disa syresh mund të ndjehen të turpëruar teksa i dëgjojnë nga kolegët e punës, miqtë apo partneri/a.
Kur fjalët na dështojnë, ne mallkojmë. Hipoteza e “varfërisë së fjalorit” konkludon se për këtë arsye fjalët vulgare janë “shenja të një fjalori të dobët”, rezultat i mungesës së arsimimit, përtacisë apo impulsivitetit. Në përputhje me këtë ide, priremi t’i gjykojmë vulgarët mjaft ashpër, duke i vlerësuar si më të ulët në statusin socio-intelektual, më pak efektivë në punën e tyre dhe më pak miqësorë. Përtej besueshmërisë së vlefshmërisë së studimeve, kjo pikëpamje nuk po mbështet me kërkimet e fundit në gjuhësi (Marist College & Massachusetts College of Liberal Arts, 2016). Rrjedhshmëria me fjalë tabu mund të jetë shenjë e rrjedhshmërisë së përgjithshme verbale. Ata që janë jashtëzakonisht vulgarë mund të jenë jashtëzakonisht elokuentë dhe inteligjentë.
Fjalët e pahijshme u japin ngjyrë emocioneve tona duke amplifikuar valencën afektive si p. sh. “jam i nevrikosur” nuk arrin të shpreh gjendjen e plotë emocionale të një burri që i është dashur të durojë komunikimin stresues të një punonjëse në bankë, ndërkohë që shprehja “më çau t…” e ndihmon t’i shpreh më qartë e të shkarkojë njëkohësisht gjendjen e tensionuar që ka ndjerë në atë situatë.
Me zhvillimin e shoqërive njerëzore, edhe fjalori i fjalëve të pista është zgjeruar së tepërmi. Disa fjalë e kanë kaluar doganën shoqërore duke hyrë në fjalorin e përditshëm me kuptimet e tyre jo parësore. Deri në shekullin e kaluar, fjalë si “seks” e “dashnor” ishin tabu, të kundërshtuara e të pahijshme për t’u thënë publikisht. Fjalori i zakonshëm i personave publikë sot, o adoleshentëve, i këngëtarëve të repit apo dhe adultëve është i mbushur plot me to. Megjithatë, disa kultura joperëndimore vazhdojnë t’i kundërshtojnë fjalët e tilla.
Thënia e fjalëve vulgare tërheq vëmendjen e individëve e në shumë raste shkakton humor, çka ka bërë dhe rritjen e popullaritetit të përdorimit të tyre.
Lidhur me përdorimin e fjalëve të pista, Gjermania është një rast i veçantë kulturor në Evropë. Ka një leksik vulgar shumë të varfër. Ndryshe nga kulturat e tjera si Italia, Anglia apo Amerika, e përfshirë vendin tonë, fjalët e pista u referohen më shumë proceseve dhe organeve të jashtëqitjeve se proceseve dhe organeve të seksit. Gjermanët kanë në fjalorin e tyre vetëm 120 fjalë të pista krahasuar me fjalorin shumëngjyrësh italian prej 300 fjalësh (të cilat bëhen mijëra nëse konsideron edhe metaforat me karakter seksual). Mallkimet nuk ekzistojnë në Gjermani. Nëse do të nervozosh një italian apo një shqiptar, reagojnë me fjalët … motrën apo nënën … ndërkohë që nuk mund të arrish këtë efekt nëse ia thua një gjermani, shprehet gjuhëtari Hans Martin Gauger, i cili në librin e tij Das Feuchte & Das Schmutzige flet mbi këtë fenomen e për më tepër mbi veçantinë e preferencave të përdorimit të fjalorit të pahijshëm. Shembull: Për të përdorur një metaforë psikanalitike, vendet latine dhe ato anglosaksone përdorin termin faza fallike ndërsa gjermanët e përdorin termin faza anale.
Thënia e fjalëve të pahijshme ndihmon në disa situata stresuese emocionale apo të një dhimbjeje fizike, duke lehtësuar shprehjen e zemërimit, zhgënjimit dhe tensionit përmes lënies lirë të vetes në një shprehi pak më të kontrolluar. Funksioni i lëshimit në fakt është karakteristika kryesore e përdorimit të fjalëve të pista, që ka efekt çlirues të barabartë me goditjen e një dere ose hedhjen e një sendi.
Përdorimi i fjalëve të pista ka rëndësi çliruese për disa persona si forma individuale për të shfryrë tensionin e tyre të brendshëm. Konsiderohet si një proces i pavetdijshëm për disa. Përdorimi i vetëdijshëm i tyre konsiderohet i shëndetshëm për sa kohë thënia e tyre është e kufizuar deri në shfryrjen e një tensioni të brendshëm. Por, kur thënia e tyre bëhet pjesë e fjalorit të përditshëm, duhet të kemi parasysh që të gjejmë burimet e tensioneve që na shqetësojnë, të mundohemi t’i mbajmë nën kontroll. Konsiderohet jo e pranueshme kur fjalët e pista përdoren vend e pavend e kundër një personi tjetër, duke menduar se është e pakëndshme qoftë për personin që i merr e qoftë për ata që i dëgjojnë. Nëse thua fjalë të rënda kundër dikujt duhet dhe përgatitesh t’i marrësh mbrapsht. Por, hedhje-pritja e tyre rezulton gjithmonë e pakëndshme.
Nëse arrijmë t’i nxjerrim të koduara, të kontrolluara, të fshehura pas një ironie e sarkazme, fuqia e tyre zbutet e pranueshmëria e tyre do të ishte më e madhe. Gjithsesi, thënia e fjalëve të pista është një formë të nxjerrit jashtë e një tensioni të brendshëm. Nëse do llogarisnim riskun e dëmit, më mirë një fjalë e pistë sesa thyerja e tavolinës së zyrës!
Vërtet jetojmë në kohëra të një lirshmërie të madhe mendimi e sjelljeje, por kjo gjë nuk duhet të na bëjë të mendojmë se nuk duhet të përdorim arsyetimin, këtë aset të çmuar që na dallon nga speciet e tjera.
